Osoby

Reżyser i reformator teatralny, badacz sztuki aktorskiej, profesor antropologii teatralnej w Collège de France, jeden z największych artystów teatru XX w.

Był synem Mariana i Emilii z Kozłowskich. Z ojcem stracił kontakt we wrześniu 1939 roku. Wraz z matką i bratem, Kazimierzem spędził okres okupacji we wsi Nienadówka koło Rzeszowa. Po wojnie uczył się w liceum w Rzeszowie, a od 1950 w Krakowie; na rok przerwał naukę w związku z poważną chorobą nerek.

W latach 1951–1955 studiował aktorstwo w PWST w Krakowie. W sierpniu 1955 wyjechał do Moskwy na studia reżyserskie w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej (Gosudarstwiennyj Institut Tieatralnogo Iskusstwa, GITIS) pod kierunkiem Jurija Zawadskiego. Przerwał je w kwietniu 1956, wyjeżdżając do Turkmenii na leczenie choroby nerek. Po powrocie od października 1956 rozpoczął studia reżyserskie w krakowskiej PWST (ukończone w 1960). Równolegle na przełomie lat 1956–1957 był aktywnym działaczem antystalinowskiego ruchu młodzieżowego.

Debiutował jako reżyser w Starym Teatrze w Krakowie (Krzesła Eugène’a Ionesco, 29 czerwca 1957), gdzie następnie reżyserował Bogów deszczu według dramatu Rodzina pechowców Jerzego Krzysztonia (4 lipca 1958) oraz Wujaszka Wanię Antona Czechowa (14 marca 1959). Równolegle współpracował jako reżyser słuchowisk z Polskim Radio w Krakowie.

Od jesieni 1959 objął wraz z Ludwikiem Flaszenem kierownictwo Teatru 13 Rzędów w Opolu, gdzie wcześniej wystawił Pechowców – drugą wersję dramatu Krzysztonia (8 listopada 1958). Poza Faustem Johanna Wolfganga Goethego zrealizowanym w Teatrze Polskim w Poznaniu (13 kwietnia 1960), wszystkie swoje przedstawienia przygotowuje odtąd w tym teatrze, który od 1962 działał jako Teatr Laboratorium 13 Rzędów, a w 1965 został przeniesiony do Wrocławia, gdzie przyjął nazwę Instytut Badania Metody Aktorskiej – Teatr Laboratorium (później skróconą do Instytut Aktora – Teatr Laboratorium).

W Opolu Grotowski stworzył eksperymentalny teatr studyjny, którego celem miała być intensywna praca nad poszukiwaniem metod całościowego i organicznego rozwoju psychofizycznego wiodącego do osiągnięcia pełni aktorskich i ludzkich możliwości, a także głęboka przebudowa sztuki teatru jako spotkania aktorów i widzów osiągającego intensywność i skuteczność podobną do rytualnej, ale poza kontekstem religijnym. Etapy tych poszukiwań wyznaczały kolejne spektakle reżyserowane przez Grotowskiego, powstałe do scenariuszy tworzonych przez niego na podstawie wybranych tekstów literackich. W pierwszym okresie były to: Orfeusz wg Jeana Cocteau (8 października 1959), Kain wg George'a Gordona Byrona (30 stycznia 1960), Misterium-Buffo wg Włodzimierza Majakowskiego (31 lipca 1960) i Siankuntala według Kalidasy (13 grudnia 1960); od tego ostatniego spektaklu rozpoczęła się współpraca Grotowskiego z architektem Jerzym Gurawskim. Następnie Grotowski podjął próby mierzenia się z tradycją polskiego teatru romantycznego, inscenizując Dziady według Adama Mickiewicza (18 czerwca 1961), Kordiana według Juliusza Słowackiego (14 lutego 1962) oraz Akropolis według Stanisława Wyspiańskiego (10 października 1962). Ten ostatni spektakl był pierwszą realizacją idei teatru ubogiego wypracowanej stopniowo w trakcie przygotowywania kolejnych przedstawień.

W następnym czasie Grotowski koncentrował się nad psychofizyczną techniką aktorską, podejmując próby powołania aktu całkowitego, początkowo we współpracy ze Zbigniewem Cynkutisem w trakcie prób do Tragicznych dziejów doktora Fausta według dramatu Christophera Marlowe (23 kwietnia 1963), a następnie z Ryszardem Cieślakiem przy powstawaniu jego kreacji w roli tytułowej w Księciu Niezłomnym według parafrazy dramatu Pedra Calderona de la Barki autorstwa Słowackiego (20 kwietnia 1965). W tym czasie przygotował też przedstawienie według Studium o Hamlecie Wyspiańskiego (17 marca 1964), będące radykalną diagnozą polskiego życia społecznego, a zarazem efektem nowych metod pracy zespołowej. Pracując nad tymi spektaklami Grotowski połączył swe wcześniejsze role artystyczne (adaptatora tekstu, inscenizatora, reżysera) z rolą przewodnika wspomagającego aktora w procesie samoeksploracji. W odniesieniu do całego zespołu ten sposób pracy zastosował w pełni w trakcie kilkuletnich poszukiwań, których efektem był ostatni wyreżyserowany przez niego spektakl Apocalypisis cum figuris (11 lutego 1969).

Międzynarodowe uznanie, z jakim spotkały się trzy ostatnie dzieła teatralne Teatru Laboratorium i Grotowskiego, sprawiło, że stał się on jedną z najważniejszych postaci światowego teatru, a jego książka Towards the Poor Theatre (1968) zyskała rangę jednej najważniejszych publikacji teatralnych drugiej połowy stulecia.

U szczytu sławy, w grudniu 1970 Grotowski podjął decyzję o rezygnacji z dalszej twórczości teatralnej i ogłosił program pracy nad przygotowanymi doświadczeniami międzyludzkim, które początkowo określał terminem „Święto”. Od 1971 wraz z wyselekcjonowaną grupą młodych współpracowników oraz kilkoma dawnym członkami zespołu (m.in. R. Cieślak) rozpoczął w Brzezince k. Oleśnicy prace nazwane parateatrem, których efekty zostały zaprezentowane obserwatorom po raz pierwszy w czerwcu 1973 w ramach tzw. Special Project.

Kolejne próby „otwarcia” doświadczeń parateatralnych (m.in. Uniwersytet Poszukiwań Teatru Narodów we Wrocławiu, 1975) nie przyniosły jednak według Grotowskiego oczekiwanych rezultatów i od roku 1976, nie likwidując innych form działalności Teatru Laboratorium, rozpoczął indywidualne poszukiwania badawczo-artystyczne nad tradycjami rytualnymi w ramach przedsięwzięcia nazwanego później Teatr Źródeł. Realizacja projektu została zahamowana przez wydarzenia polityczne w Polsce na początku lat 80.

W sierpniu 1982 Grotowski opuścił Polskę, udając się przez Włochy i Haiti do USA, gdzie realizował projekt o nazwie Dramat Obiektywny. Był on kontynuacją Teatru Źródeł dostosowaną do wymogów uniwersytetu w Irvine, którego profesorem Grotowski został w 1983.

Z dniem 31 sierpnia 1984 Teatr Laboratorium we Wrocławiu został z inicjatywy zespołu oficjalnie rozwiązany.

W 1985 Grotowski przeniósł się do Pontedery we Włoszech, gdzie założył Workcenter of Jerzy Grotowski. W ośrodku tym, wraz z grupą stażystów pochodzących z różnych stron świata, a także niewielkim gronem stałych współpracowników (zwłaszcza Thomas Richards i Mario Biagini) kontynuował pracę nad dziełem performatywnym nazwanym Akcją. Począwszy od końca lat 80. stopniowo udostępniał swoje dokonania osobom z zewnątrz, prezentując Akcję w Pontederze i poza siedzibą Centro (m.in. w Polsce w 1997). W 1997 został mianowany profesorem antropologii teatralnej w Collège de France i rozpoczął tam regularne wykłady.

Zmarł w Pontederze 14 stycznia 1999.

Jego dzieło kontynuują m.in. Workcenter of Jerzy Grotowski and Thomas Richards w Pontederze i Instytut im. Jerzego Grotowskiego we Wrocławiu. Pisane przez całe życie ważne i cenne autokomentarze artysty zostały w roku 2012 opublikowane w tomie Teksty zebrane.

Dariusz Kosiński

11 sierpnia - Jerzy Grotowski by Instytut Teatralny on Mixcloud