Osoby

ur. 6 lutego 1915, Kosarzyska – zm. 19 lutego 2017, Warszawa

Aktorka teatralna i filmowa, znana też z wielu kreacji w Teatrze Telewizji i w Teatrze Polskiego Radia.

Należała do tzw. „pokolenia PIST-u”, absolwentów legendarnej szkoły teatralnej, założonej w roku 1932 w Warszawie przez Aleksandra Zelwerowicza. Naukę w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej ukończyła tuż przed wybuchem II wojny światowej; karierę artystyczną rozpoczęła w 1939 w Teatrze na Pohulance w Wilnie (jej debiutem była rola Pernette w farsie Szczęśliwe dni Claude’a Pugeta w reżyserii Bronisława Dąbrowskiego). W ciągu dwóch lat pracy w Państwowym Polskim Teatrze Dramatycznym kontrolowanym przez sowieckich okupantów, ale pozostającym pod kierownictwem artystycznym Leopolda Pobóg-Kielanowskiego, zagrała około dwudziestu ról w różnorodnym repertuarze, w sztukach z wielkiego repertuaru klasycznego, a także w obyczajowych komediach współczesnych.

Po agresji niemieckiej na ZSRR, kiedy Wilno zostało zajęte przez Niemców, a PPTD rozwiązano (1941), powróciła do Warszawy, gdzie zaangażowała się w działalność konspiracyjną. Związała się z Teatrem Podziemnym Delegatury Rządu RP na Kraj, brała udział w przedstawieniach Teatru Frontowego (1943), utworzonego pod auspicjami Biura Informacji i Propagandy (BIP) Komendy Głównej AK. Podczas Powstania Warszawskiego była łączniczką Komendy Głównej Armii Krajowej (pseudonim „Młynarzówna”).

Po wojnie przez rok występowała w Starym Teatrze w Krakowie (1945–1946), gdzie zagrała m.in. Sylwię w Igraszkach trafu i miłości Marivaux w reżyserii Janusza Warneckiego. Następne dwa lata spędziła w Łodzi w Teatrze Kameralnym (1947-1949), doceniona przez krytyków za role: Orchidei w sztuce Tadeusza Gajcego Homer i Orchidea w reżyserii Józefa Wyszomirskiego i Alkmeny w Amfitrionie 38 Giraudoux w reżyserii Bohdana Korzeniewskiego (1947). W 1949 roku, po likwidacji Teatru Kameralnego, wraz z zespołem Erwina Axera przeniosła się do Warszawy. Do 1957 roku występowała w Teatrze Współczesnym, potem w Narodowym (1954–1966).

Był to okres jej świetnego rozwoju aktorskiego, owocujący znakomitymi rolami w przedstawieniach wybitnych reżyserów. U Erwina Axera zagrała Ruth w Niemcach Leona Kruczkowskiego (1949, Teatr Współczesny; 1955, Teatr Narodowy), a także Kiti w Domku z kart Emila Zegadłowicza(1953). Jednym z jej największych osiągnięć aktorskich była Władka w Aszantce Włodzimierza Perzyńskiego w reżyserii Stanisławy Perzanowskiej – pazerna, bezwzględna dziewczyna ze społecznych nizin, która rozkochuje w sobie młodego ziemianina i doprowadza go do ruiny (1957).

Jeśli idzie o role w repertuarze klasycznym, trzeba wspomnieć jej Arycję w Fedrze Racine’a w reżyserii Wilama Horzycy (1957) i pełną temperamentu Czarującą szewcową, tytułową bohaterkę w sztuce Federica Garcii Lorki w reżyserii Maryny Broniewskiej (1958). „Porywającą” grę aktorki chwalił Jerzy Zagórski: „Ileż andaluzyjskiego wdzięku potrafiła z siebie wykrzesać ta mistrzyni sceny o aparycji drobnej kobietki? Dwuaktowa komedia, której tematem są niesnaski w małżeństwie niedobranym pod względem wieku, następnie rozłąka małżonków, ofensywa zalotów, plotek i oszczerstwa, wreszcie powtórne połączenie się stęsknionych, którzy wracają do swych codziennych kłótni, ale jednocześnie występują twardo w obronie swego honoru – trwa niespełna 2 godziny. Przez ten czas Szaflarska prawie nie schodzi ze sceny i gra w sposób zachwycający, z wielką intuicją” [Zagórski 1958]. Aktorka zagrała też Barbarę Radziwiłłównę w dramacie Alojzego Felińskiego w reżyserii Kazimierza Dejmka (1962).

Rola heroiny w dramacie klasycznym zdarzyła się w karierze Danuty Szaflarskiej tylko raz – to nie było jej emploi. Reżyserzy i publiczność widzieli w niej przede wszystkim amantkę, na co wpływ miały nie tylko jej warunki zewnętrzne, lecz również jej role filmowe – poczynając od Zakazanych piosenek, filmu Leonarda Buczkowskiego (1946), w którym miała za partnera Jerzego Duszyńskiego. Popularność Szaflarskiej i Duszyńskiego, pierwszej pary amantów polskiego powojennego kina, ugruntował film Skarb tego samego reżysera (1948). Potem kino jakby zapomniało o aktorce, której aparycja i osobowość (była wcieleniem polskiej inteligentki, także w filmie Dwie godziny Stanisława Wohla z roku 1946, zatrzymanym na kilka lat przez cenzurę), nie pasowały do siermiężnej rzeczywistości socrealizmu.

Natomiast w teatrze nadal reżyserzy chętnie obsadzali Szaflarską zarówno w repertuarze klasycznym, jak i współczesnym, ceniąc zwłaszcza jej predyspozycję do ról komediowych. Zagrała m.in. Helenę Iwanownę w Niedźwiedziu Antoniego Czechowa (1959) i służącą Marię w Wieczorze Trzech Króli Williama Shakespeare’a (1960), operując w tej roli, jak pisano, „świeżymi, śmiałymi, pełnymi prostoty i naturalności środkami wyrazu” [Karczewska-Markiewicz 1960]. Również w późniejszych rolach komediowych urzekała lekkością, wdziękiem, poczuciem humoru, kulturą słowa scenicznego, umiejętnością noszenia kostiumu (Katarzyna w Poskromieniu złośnicy Shakespeare’a, 1961; Podstolina w Zemście Aleksandra Fredry, 1970 i 1975; Ochmistrzyni Marcelina w Weselu Figara Pierre’a Beaumarchais, 1983).

Od 1966 do emerytury w roku 1985 Danuta Szaflarska była aktorką Teatru Dramatycznego, gdzie jednak przez lata nie otrzymywała ról na miarę jej umiejętności i talentu (co w pewnej mierze rekompensowały Szaflarskiej film, radio i telewizja). Wielkim powrotem aktorki na scenę okazała się dramatyczna rola w sztuce Godzina kota Pera Olova Enquista w reżyserii Piotra Cieślaka (Teatr Powszechny w Warszawie, 1988). Starsza Kobieta Danuty Szaflarskiej miała cechy budzące sympatię i zaufanie widowni – spokój, mądrość, łagodność, wyrozumiałość, które także w jej późniejszych rolach teatralnych i filmowych okazywały się dominującymi rysami odtwarzanych postaci.

Już jako nestorka sceny polskiej gościnnie występowała w niemal wszystkich warszawskich teatrach. Zagrała m.in. Nini w Żarze Christophera Hamptona w reżyserii Edwarda Wojtaszka (Teatr Narodowy, 2007) i Babcię w Odejściach Václava Havla w reżyserii Izabelli Cywińskiej (Teatr Ateneum w Warszawie, 2008). W roku 2016 po raz ostatni wystąpiła na scenie w roli Osowiałej Staruszki na Wózku Inwalidzkim w przedstawieniu Między nami dobrze jest Doroty Masłowskiej w reżyserii Grzegorza Jarzyny w TR Warszawa.

Była niewątpliwie aktorskim fenomenem, najstarszą aktorką występującą na scenie – i to po ukończeniu stu lat życia (czynną zawodowo dłużej niż legendarny „hetman sceny polskiej”, Ludwik Solski).

Danuta Szaflarska, aktorka XX i XXI wieku, zagrała ponad 80 ról teatralnych oraz ponad 100 ról filmowych. Była laureatką wielu nagród i wyróżnień, zwłaszcza w późnych latach swojej kariery, by wspomnieć tylko Złoty Wawrzyn Grzymały (1995) i Nagrodę im. Cypriana Kamila Norwida za rolę Babki w przedstawieniu Daily Soup Amanity Muskarii w reżyserii Małgorzaty Bogajewskiej w Teatrze Narodowym w Warszawie (2008). Prawdziwy deszcz nagród spadł na Szaflarską za główną rolę w filmie Doroty Kędzierzawskiej Pora umierać (2007 – Nagroda za pierwszoplanową rolę kobiecą na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni; 2008 – Polska Nagroda Filmowa Orzeł 2008 w kategorii „najlepsza rola kobieca”, Złota Kaczka w kategorii „najlepsza rola kobieca w sezonie 2007/2008”; Nagroda w kategorii „najlepsza aktorka” na 15. Ogólnopolskim Festiwalu Sztuki Filmowej „Prowincjonalia”). W kolejnym filmie Doroty Kędzierzawskiej pt. Inny świat Danuta Szaflarska dzieliła się wspomnieniami ze swojego życia, mówiła o osobie samej, o świecie, który odszedł bezpowrotnie, a także o miłości do teatru.

W uznaniu wybitnych zasług dla kultury w 2005 roku Szaflarska, została odznaczona Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. Uhonorowano ją także Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski, za wkład w rozwój polskiej kultury oraz działalność na rzecz niepodległości i przemian demokratycznych (2015). Otrzymała także Złoty Medal Zasłużony Kulturze „Gloria Artis” (2007).

Bibliografia

• Aktor, marzenia, rozterki. Danuta Szaflarska [rozmawiała Katarzyna Kopińska], „Teatr” 1971 nr 1, s.8;
• Axer, Erwin: Czysta naturalność, „Rzeczpospolita” 1999, nr 52 ( 24–30 grudnia 1999);
• Bończa-Szabłowski, Jan: Danuta Szaflarska. Czyste piękno aktorki, „Rzeczpospolita” online – dostęp 20.02.2017;
• Danuta Szaflarska. „Zapolowałam na kwiczoły” [w:] Łukasz Maciejewski. Aktorki. Spotkania, Świat Książki, Warszawa 2012, s. 557-595;
• Karczewska-Markiewicz, Zofia: Puch marny i szulerzy, „Życie Warszawy” 1959, nr 280 (22–23 listopada 1959);
• Karczewska-Markiewicz, Zofia: Szekspirowska komedia omyłek, „Życie Warszawy” 1960, nr 141 (7 czerwca 1960);
• Ludzie filmu i teatru o Danucie Szaflarskiej [mm], „Rzeczpospolita” online – dostęp 19.02.2017;
• Smolis, Michał: Praktykowałam rzemiosło [rozmowa z Danutą Szaflarską], „Teatr” 2008,nr 3;
• Smolis, Michał: Aktorka współczesna [rozmowa z Danutą Szaflarską], „Teatr” 2014, nr 11;
• Zagórski, Jerzy: Czarująca Szaflarska, „Kurier Polski” z dnia 14.10.1958.

Barbara Osterloff, 2017

Z cyklu „Moje historie”

Spotkanie z Danutą Szaflarską z cyklu Moja historia, 15 września 2015 w Instytucie Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie. Prowadzenie Mike Urbaniak.