Osoby

ur. 7 stycznia 1923, Kraków – zm. 11 stycznia 2015, Kraków.

Aktorka, reżyser, pedagog.

Urodziła się jako córka Narcyza Michałowskiego, doktora praw i Jadwigi Michałowskiej, urzędniczki. W oficjalnych dokumentach (dowód osobisty, paszport) używała imienia Maria, a w działalności artystycznej i w życiu prywatnym znana była jako Danuta.

Droga artystyczna Michałowskiej ma swój początek w czasie okupacji i jest powiązana z działalnością grupy przyjaciół z ław uniwersyteckiej polonistyki i „Studia 39” – szkoły dramatycznej prowadzonej przez Krakowską Konfraternię Teatralną, powołanej w 1938 roku z inicjatywy Tadeusza Kudlińskiego. Michałowska dołączyła do grupy w sierpniu 1940. W czasie okupacji fascynacje teatralne łączyła z pracą zarobkową i intensywną nauką. W 1941 roku zdała maturę. W tymże roku rozpoczęła studia na Tajnym Uniwersytecie Jagiellońskim. Początkowo uczęszczała na zajęcia ze slawistyki, następnie przeniosła się na polonistykę.

Dalsze losy teatralne Michałowskiej związane są z osobą Mieczysława Kotlarczyka. 22 sierpnia 1941 uczestniczyła w spotkaniu, od którego należy datować historię podziemnego zespołu Kotlarczyka (nazwa „Teatr Rapsodyczny” pojawiła się dopiero w okresie powojennym). Pierwszą premierą zespołu Kotlarczyka był Król-Duch Juliusza Słowackiego (1 listopada 1941).

Michałowska uczestniczyła we wszystkich siedmiu konspiracyjnych premierach zespołu Kotlarczyka granych w prywatnych mieszkaniach. Szczególnie pracochłonny od strony artystycznej był 1942 rok. Odbyło się wówczas aż pięć premier: Beniowski Słowackiego (14 lutego), Hymny Jana Kasprowicza (28 marca), Godzina Wyspiańskiego (22 maja), Portret artysty Norwida (3 października), Pan Tadeusz (28 listopada). Ostatnią okupacyjną premierą, w której wystąpiła Michałowska, był Samuel Zborowski Słowackiego (16 marca 1943).

Po wojnie wzięła udział w kolejnych premierach Teatru Rapsodycznego (pierwsza 22 kwietnia 1945). Od marca 1953 roku w założonym przez Kotlarczyka Studiu Dramatycznym prowadziła z adeptami sztuki aktorskiej teoretyczne i praktyczne zajęcia z wymowy i próby chórów. 18 lutego 1948 miała miejsce premiera Eugeniusza Oniegina Aleksandra Puszkina, spektaklu uznanego za jedno z największych osiągnięć artystycznych Teatru Rapsodycznego.

Kreacja Michałowskiej w roli Tatiany została uznana za najpełniejsze wcielenie idei rapsodycznej w sztuce aktorskiej, w interpretacji słowa i prostocie, ubóstwie pozostałych środków aktorskiego wyrazu.

Kreacja ta sprawiła, że Michałowska z dnia na dzień stała się sławna, wydostała się z grona anonimowego zespołu teatru Kotlarczyka. Inne znaczące osiągnięcia tego okresu to „role” Zosi w Panu Tadeuszu (1949) i Muzy Wschodniej w Beniowskim (1949).

Gdy 28 lutego 1953 Mieczysław Kotlarczyk został z powodów politycznych zwolniony ze stanowiska dyrektora Teatru Rapsodycznego, Michałowska jako jedyna w sposób otwarty przeciwstawiła się tej decyzji i 30 kwietnia tego samego roku również została zwolniona. W efekcie pierwszej fazy „odwilży”, która nastąpiła po śmierci Józefa Stalina, Michałowska otrzymała etat w Państwowych Teatrach Dramatycznych w Krakowie (1954). Decyzja o przyjęciu do zespołu Starego Teatru i tym samym zasadniczej zmiany środowiska artystycznego – zdaniem większości krytyki teatralnej – okazała się dla aktorstwa Michałowskiej fatalna. Jej role nie zyskały uznania. Wybawieniem z obcej naturze artystycznej Michałowskiej poetyki teatru dramatycznego stała się reaktywacja Teatru Rapsodycznego w roku 1957. Objęła wówczas w nim stanowisko zastępcy kierownika artystycznego. W trzecim okresie działalności Teatru Rapsodycznego wystąpiła po raz kolejny we wcześniej już inscenizowanych przez Kotlarczyka tekstach: m.in. w Eugeniuszu Onieginie (16 stycznia 1958), Don Juanie (15 marca 1958), Beniowskim (12 kwietnia 1959), Panu Tadeuszu (22 lipca 1959).

W realizacji Beniowskiego Michałowska po raz pierwszy pojawiła się na plakatach i w programach jako współreżyserka spektaklu (obok Kotlarczyka – reżysera). Kotlarczyk dwukrotnie powierzył jej samodzielną reżyserię: Dzieje Tristana i Izoldy według Josepha Bédiera (1 stycznia 1959), Róże dla Safony Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej (14 marca 1959).

W kolejnej wersji Pana Tadeusza (22 lipca 1959) Michałowska pozostała w pamięci widzów tym razem nie jako Zosia, lecz Telimena.

Kotlarczyk nie dopuszczający myśli o aktorze – soliście niebywały sukces aktorki w tym spektaklu u dziennikarzy i publiczności odebrał jako „zdradę” idei rapsodycznej.

W jego koncepcji teatru każdy aktor, niezależnie od rangi roli, miał być głosem w chórze, który decyduje o sprawie najważniejszej – całościowym kształcie przedstawienia.

W październiku 1959 roku najwybitniejsza aktorka Teatru Rapsodycznego otrzymała informację o zwolnieniu. Po interwencji władz i krytyki teatralnej wróciła do zespołu Kotlarczyka na parę miesięcy. Konflikt z Kotlarczykiem miał swój ostateczny finał w pierwszych dniach maja 1961, kiedy Michałowskiej wręczono wypowiedzenie.

Teatr Jednego Aktora

W 1961 roku, po dwudziestoletnich doświadczeniach artystycznych Michałowska rozpoczęła nowy rozdział swej biografii – dzieje Teatru Jednego Aktora. Działalność prowadzoną pod tą nazwą do roku 1978 rozpoczęła 6 czerwca 1961, przedstawiając w Piwnicy pod Baranami premierę Bram raju według Jerzego Andrzejewskiego. Drugim tekstem, który wybrała na samodzielne przedstawienie, były znane już z repertuaru Teatru Rapsodycznego Dzieje Tristana i Izoldy (3 listopada 1962).

W 1963 roku w związku z 20. rocznicą powstania w getcie warszawskim Michałowska przedstawiła Pieśń nad Pieśniami. Premiera miała miejsce 3 maja 1963 w krakowskiej Starej Bożnicy i była największym sukcesem teatralnym Michałowskiej. Grała to przedstawienie do 1967 roku, w kraju i za granicą (Izrael, Wielka Brytania), a 91 spektakli w Teatrze Jednego Aktora jest najlepszą miarą sukcesu artystycznego. Rangę artystyczną Michałowskiej potwierdziła premiera Pana Tadeusza (26 lutego 1964).

Kolejna literacko-sceniczna przygoda Michałowskiej w Teatrze Jednego Aktora związana jest z powieścią Ernesta Hemingwaya Komu bije dzwon (8 listopada 1965). Z uznaniem przyjęto ten spektakl w październiku 1966 na I Ogólnopolskim Przeglądzie Teatrów Jednego Aktora we Wrocławiu.

W 1971 roku Michałowska obchodziła dziesięciolecie swego Teatru Jednego Aktora. Na jubileusz wybrała odkrytą wówczas przez polskiego czytelnika powieść Michaiła Bułhakowa Mistrz i Małgorzata (swej adaptacji dała tytuł: Czarna magia oraz jak ją zdemaskowano). Zamknięciem tego etapu pracy artystycznej była premiera Wybrańca Tomasza Manna (2 grudnia 1976), przygotowana w ramach programu repertuarowego łódzkiego Teatru Nowego, kierowanego przez Kazimierza Dejmka.

Dzień wyboru Karola Wojtyły na Stolicę Piotrową – 16 października 1978 – był dla Michałowskiej datą przełomową w wielu wymiarach, przeżyciem daleko wykraczającym poza chwilowe odczucie radości i dumy z tego, że „kolega” z Teatru Rapsodycznego został papieżem. Do Michałowskiej docierały z różnych stron prośby o recytację poezji Karola Wojtyły. Następnie przyszła zaskakująca propozycja od władz Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego o przygotowanie interpretacji Ewangelii według św. Marka w przekładzie Czesława Miłosza, który przedstawiła jako pierwszy spektakl Teatru Godziny Słowa. Od lat 70. regularnie występowała w kościołach, kaplicach i instytucjach kościelnych prowadzących działalność kulturalną.

We wrześniu 1982 przedstawiła premierę Świętej – monodramu według pism św. Teresy z Ávili. Na jubileusz trzydziestolecia swego Teatru Jednego Aktora dała premierę Raju utraconego Johna Miltona (2 października 1991). Wielkim sukcesem okazał się jej kolejny spektakl, oparty na w pełni autorskim tekście – Ja, bez imienia, którego prapremiera odbyła się 13 listopada 1994 w Watykanie – w prywatnych apartamentach Jana Pawła II. Ten monodram otworzył tryptyk teatralny Michałowskiej, którego kolejnymi częściami były Gołębica w rozpadlinach skalnych (1998) i NN po raz 483-ci (2003).

Praca pedagogiczna

Ważną rolę w życiu Danuty Michałowskiej odgrywała praca pedagogiczna w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej im. L. Solskiego w Krakowie. Współpracę z uczelnią rozpoczęła jesienią 1961. W 1963 roku otrzymała stanowisko docenta, potem profesora nadzwyczajnego, a od czerwca 1980 profesora zwyczajnego. Uczyła przede wszystkim wymowy scenicznej, interpretacji wiersza i monologów klasycznych. Okazjonalnie reżyserowała spektakle dyplomowe. Trzykrotnie pełniła funkcję prorektora (1966-1969; 1974/75; 1978-1981), a w 1981 roku została rektorem PWST (1 września 1981 – 31 sierpnia 1984); wybrano ją na to stanowisko w pierwszych w pełni demokratycznych wyborach władz uczelni.

Troska o miejsce słowa w teatrze była przedmiotem zainteresowania Michałowskiej daleko wykraczającym poza sferę działalności artystycznej. Wielokrotnie wypowiadała się na temat problemów wymowy, poprawności językowej. Opublikowała jeden z najważniejszych podręczników z zakresu wymowy scenicznej – Podstawy polskiej wymowy scenicznej (Kraków 1975). Za szczególną troskę o piękno mowy ojczystej w 2009 roku otrzymała Wawrzyn Mowy Polskiej.

W 2007 Michałowska otrzymała Złoty Medal Gloria Artis – Zasłużony Kulturze. Dnia 16 kwietnia 2008 w czasie uroczystej sesji Rady Miasta Krakowa artystce wręczono Honorowe Obywatelstwo Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa.

Danuta Michałowska zmarła 11 stycznia 2015 roku. Została pochowana na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie.

Jacek Popiel

Bibliografia

• „…trzeba dać świadectwo”. 50-lecie powstania Teatru Rapsodycznego w Krakowie, wybór tekstów, komentarze i przypisy D. Michałowska, Kraków 1991;
• Jan Ciechowicz, Dom Opowieści. Ze studiów nad Teatrem Rapsodycznym Mieczysława Kotlarczyka, Gdańsk 1992;
• Jan Ciechowicz, Danuta Michałowska w „Pieśni nad Pieśniami”, w: tegoż, Myślenie teatrem, Gdańsk 2000;
• Danuta Michałowska, Pamięć nie zawsze święta. Wspomnienia, Kraków 2004;
• Jacek Popiel, Los artysty w czasach zniewolenia. Teatr Rapsodyczny 1941–1967, Kraków 2005;
• Jacek Popiel, Teatr Jednego Aktora Danuty Michałowskiej, Wrocław 2010;
• Jacek Popiel, Teatr Danuty Michałowskiej. Od „Króla-Ducha” do „Tryptyku rzymskiego”, Kraków 2011.

Mówiona encyklopedia teatru polskiego

 O teatrach jednego aktora z Janem Ciechowiczem rozmawia Kamil Radomski