Hasła

Jeden z atrybutów dźwięku, nadających każdemu zachowaniu głosowemu unikalne właściwości; należy do istotnych środków ekspresji mówienia. Intonacja powstaje w wyniku zmian częstotliwości podstawowej sygnału mowy, odbieranych jako zmiany wysokości głosu.

Brzmienie intonacji zależy m.in. od struktury akcentowej danego języka, cech psychofizycznych mówiącego, sprawności oddechowo-fonacyjnej, cech osobowości, uwarunkowań kulturowych i socjoekonomicznych. Intonacja odznacza się dużą autonomią. Z jednej strony, jednostki intonacyjne są zależne od struktury semantycznej, z drugiej jednak, same wpływają na znaczenie wypowiedzenia .

Intonację zwykło się opisywać w kategorii konturów. Najczęściej wyróżnia się trzy podstawowe kontury funkcjonalne: progrediencję (brak zmiany konturu, charakteryzuje intonację otwartą), kadencję (kontur opadający, charakteryzuje intonację zamkniętą) i antykadencję (kontur rosnący, charakteryzuje intonację pytającą). Progrediencja pojawia się w zdaniach twierdzących, w tekście ciągłym, w częściach niepoczątkowych i niekońcowych, kiedy z jakichś powodów osłabiona zostanie naturalna dążność do opadającej intonacji zdań twierdzących. Intonacja zamknięta (kontur opadający, kadencja) stosowana jest w zdaniach oznajmujących, rozkazujących, wykrzyknikach i pytaniach o uzupełnienie. Intonacja pytająca (kontur rosnący, antykadencja) stosowana jest w pytaniach o rozstrzygnięcie oraz w pytaniach o uzupełnienie, jeśli te wypowiadane są z zabarwieniem emocjonalnym. W większości wypadków, nawet w zdaniach izolowanych, kontury nie występują w czystej postaci, dlatego mamy do czynienia także z konturami, w których silnemu spadkowi (lub wzrostowi) tonu towarzyszy niewielki wzrost (lub spadek), lub gdy słabemu wzrostowi (spadkowi) towarzyszy w części końcowej spadek (wzrost).

Intonacja pełni w komunikacji wiele funkcji, wśród których najważniejszymi są: a) ekspresywna (modalna, modyfikacyjna) – związana ze stosunkiem mówiącego do przekazywanego komunikatu; b) gramatyczna (składniowa, strukturalna) – mająca na celu różnicowanie typów zdań (pojedyncze/złożone, zakończone/niezakończone); c) znaczeniowa – związana z przekazywaniem różnego rodzaju znaczeń, głównie modalnych, służąca aktualnemu rozczłonkowaniu zdania, zmianie znaczenia zdania oznajmującego na pytające; d) identyfikacyjna – pozwalająca na rozpoznanie mówiącego; e) wypowiedzeniotwórcza – umożliwiająca zamianę zdania jako jednostki językowej, strukturalnej w wypowiedź – jednostkę mowy; f) funkcje psycholingwistyczne i socjolingwistyczne; g) segmentacyjne; h) funkcja stylistyczna.

Mówiąc, stale otwieramy i zamykamy nasze wypowiedzenia. To otwieranie i zamykanie nazywamy frazowaniem. Z intonacją ściśle związane jest pojęcie frazy intonacyjnej, którą charakteryzuje kontur dwudzielny: z melodią wstępującą – antykadencją i zstępującą po przełomie intonacyjnym – kadencją (np. baba z wozu / koniom lżej). W zdaniach dłuższych, rozwiniętych linia wznosząca często załamuje się w ćwierć- oraz półantykadencje, dociera do szczytu, czyli przełomu intonacyjnego, od którego zaczyna się opadanie, również połamane na ćwierć- i półkadencje, dociera do pełnego zamknięcia, kadencji. Fraza intonacyjna w wypowiedzi ustnej pełni nadrzędną rolę wobec struktury składniowej. W prawidłowej wypowiedzi intonacja poszczególnych słów rysuje się w ten sposób, że sylaby akcentowane wypowiadane są nieco wyżej niż sylaby nieakcentowane. Zróżnicowanie to ma w polszczyźnie znaczenie przede wszystkim ekspresyjne i estetyczne, nie wiąże się – jak w niektórych innych językach – ze zmianą znaczenia w sensie semantycznym. W wymowie scenicznej intonacja stanowi bardzo ważny środek ekspresji. W teatrze dramatycznym do dziś częściowo obowiązuje zasada zachowania równowagi między intonacją rozpoznawaną jako właściwa mowie codziennej, a wyrazistością i budowaniem znaczącego frazowania, jakiego wymaga się od aktorów. Zarówno zbytnie zmazywanie różnic w wysokościach tonu, jak i zbyt wyraziste ich wykorzystywanie uważane było za błąd. Za dowód mistrzostwa uznawano natomiast wyraziste i zaskakujące zmiany intonacji odbierane przez widzów jako symptom stanów emocjonalnych lub pozawerbalna sugestia znaczeniowa. W teatrze współczesnym występują dwie przeciwne tendencje: z jednej strony dąży się do zbliżenia mowy scenicznej i powszedniej, z drugiej często spotkać się można z intonacją świadomie zrywającą z codziennym sposobem mówienia, wspólnie z akcentowaniem i rytmem tworzącą oryginalną melodykę głosu.

Bibliografia

• Demenko, Grażyna: Analiza cech suprasegmentalnych języka polskiego na potrzeby technologii mowy, Poznań 1999;
• Dłuska, Maria: Prozodia języka polskiego, Warszawa 1976;
• Dukiewicz, Leokadia: Intonacja wypowiedzi polskich, Warszawa 1978;
• Furmanik, Stanisław: Zarys deklamatoryki, Warszawa 1958;
• Gołąb, Zbigniew; Heinz, Adam; Polański, Kazimierz: Słownik terminologii językoznawczej, Warszawa 1970;
• Knapp, Mark; Hall, Judith: Komunikacja niewerbalna w interakcjach międzyludzkich, przeł. Anna Śliwa, Leszek Śliwa, Wrocław 2000;
• Kochanowicz, Jan: Podstawy recytacji i mowy scenicznej, Warszawa 1959;
• Kotlarczyk, Mieczysław: Podstawy sztuki żywego słowa, Warszawa 1961;
• Kotlarczyk, Mieczysław: Sztuka żywego słowa, Lublin 2010;
• Kram, Jerzy: Zarys kultury żywego słowa, Warszawa 1989;
• Leathers, Dale: Komunikacja niewerbalna. Zasady i zastosowania, przeł. Magdalena Trzcińska, Warszawa 2007;
• Listkiewicz, Zygmunt: Sekrety żywego słowa, Warszawa 1969;
• Michałowska, Danuta: Podstawy polskiej wymowy scenicznej, Kraków 1975;
• Mikuta, Marian: Kultura żywego słowa, Warszawa 1964;
• Ostaszewska, Danuta; Tambor, Jolanta: Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego, Warszawa 2000;
• Ropa, Adam: Intonacja języka polskiego. Z problematyki opisu i nauczania, Kraków 1981;
• Steffen-Batogowa, Maria: Struktura przebiegu melodii polskiego języka ogólnego, Poznań 1999;
• Wieczorkiewicz, Bronisław: Sztuka mówienia, Warszawa 1998;
• Wieczorkiewicz, Bronisław; Szletyński, Henryk; Kochanowicz, Jan: Zarys nauki żywego słowa, Warszawa 1936.