Osoby

ur. 12 maja 1933, Warszawa; zm. 6 kwietnia 2024

Aktorka, pedagog, pisarka.

Studiowała w krakowskiej Państwowej Wyższej Szkole Aktorskiej, którą ukończyła w roku 1955. W tym samym roku debiutowała w Balladach i romansach Mickiewicza w Teatrze Młodego Widza w Krakowie, gdzie występowała przez dwa sezony teatralne, grając m.in. Dorotę w Drodze do Czarnolasu Aleksandra Maliszewskiego (1957). Kolejny sezon spędziła w teatrze w Lublinie (rola Nory w dramacie Henrika Ibsena), by w roku 1958 przenieść się na stałe do Warszawy. W latach 1958–1968 była aktorką Teatru Powszechnego, najpierw pod kierownictwem artystycznym Ireny Babel (Grusza w Kaukaskim kredowym kole Bertolta Brechta, 1960), potem pod dyrekcją Adama Hanuszkiewicza (z przerwą od września 1964 do grudnia 1965, kiedy występowała w Teatrze Ateneum, grając tam Burmistrzankę w Ptaku Jerzego Szaniawskiego i Olgę w Zamku Franza Kafki).

Lata spędzone w Teatrze Powszechnym przyniosły jej znakomite role w głośnych przedstawieniach Hanuszkiewicza, eksperymentującego głównie z klasyką: Pannę Młodą w Weselu Stanisława Wyspiańskiego (1963), Sonię w Zbrodni i karze według Fiodora Dostojewskiego (1964), Panią Wąsowską w Panu Wokulskim według Lalki Bolesława Prusa (1967) i Dianę w Fantazym Juliusza Słowackiego (1967). Zofia Kucówna, prywatnie żona Hanuszkiewicza, była też jego artystyczną muzą i partnerką w latach późniejszych, już na scenie Teatru Narodowego, od objęcia dyrekcji w roku 1968 aż po stan wojenny.

Najważniejsze role stworzyła w budzących często kontrowersje inscenizacjach klasyki: Żona w Nie-Boskiej Komedii Zygmunta Krasińskiego (1969), królowa Gertruda w Hamlecie Shakespeare’a z Danielem Olbrychskim w roli tytułowej (1970), Masza w interpretowanych jako komedia na granicy farsy Trzech siostrach Antoniego Czechowa (1971), Lady Makbet w Makbecie (1972). Arcydziełem kunsztu aktorskiego, przede wszystkim sztuki słowa, okazała się epizodyczna rola Matki Boskiej Poczajowskiej w Beniowskim według Juliusza Słowackiego, nagrodzona na I Opolskich Konfrontacjach Klasyki (1975). Jedną z najciekawszych ról była też Berta w Wygnańcach Jamesa Joyce’a w reżyserii Andrzeja Łapickiego, w której Kucówna połączyła charakterystyczną dla siebie prostotę i naturalność, z doskonałością techniczną (1973). Bez wątpienia najpopularniejszą rolą z tego okresu stała się Natalia Pietrowna, dojrzała kobieta zakochana w młodym chłopcu, w Miesiącu na wsi Iwana Turgieniewa, wyreżyserowanym przez Hanuszkiewicza w Teatrze Małym (1974) – zagrana w sumie 274 razy. Nie mógł się z tą popularnością równać monodram pt. Maria Ireneusza Iredyńskiego w reżyserii Hanuszkiewicza, a przecież rola Kucówny była wybitna, zbudowana na własnym doświadczeniu, co uderzało w drugiej części przedstawienia, kiedy aktorka wchodziła na scenę w prywatnym ubraniu i nawiązywała z widzami osobisty kontakt (1975). Odnosząca się do ówczesnej rzeczywistości historia tytułowej Marii, która zdradziła i doprowadziła do śmierci człowieka, nikogo ze słuchających nie pozostawiała obojętnym (rola uhonorowana w 1976 Nagrodą I stopnia na XVII Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych we Wrocławiu).

Pamiętne kreacje stworzyła też Kucówna w spektaklach Teatru Telewizji, gdzie debiutowała w roku 1959. Występowała wielokrotnie w realizacjach Adama Hanuszkiewicza, który odważnie eksperymentował z repertuarem poetyckim i zrewolucjonizował Teatr Telewizji. Dość przypomnieć, że zagrała m.in. Mandułę w Zawiszy Czarnym według Słowackiego (1959), Florę w Białej Adolfa Rudnickiego (1960), Swentynę w inscenizacji Beniowskiego (1961), Pannę Młodą w Weselu (1963), Zosię w Panu Tadeuszu (1966), Sonię w Zbrodni i karze. Wystąpiła też w monodramie Listy Heloizy według Pierre’a Abelarda (1961), grała Elektrę Eurypidesa (1968), Pannę Julię Strindberga (1971).

Swoją umiejętność umówienia wierszem, wyniesioną z krakowskiej szkoły, rozwijała w licznych programach poetyckich, reżyserowanych przez Hanuszkiewicza (Nasza mała stabilizacja Tadeusza Różewicza, Kwiaty polskie Juliana Tuwima, Pochwalone niech będą ptaki Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego). Dużą popularność przyniósł aktorce pokazywany na początku lat 70. cykl telewizyjny Opowieści mojej żony Mirosława Żuławskiego reżyserowany przez Hanuszkiewicza. Grała żonę narratora, kobietę obdarzoną błyskotliwą inteligencją i poczuciem miary, mądrą, a przy tym pełną humoru.

Stosunkowo rzadko występowała pod okiem innych reżyserów; z ról telewizyjnych warto przypomnieć jeszcze tytułową Lizzie w Ladacznicy z zasadami Jeana-Paula Sartre’a (1964, reż. Jan Bratkowski), Dorlę w Szewskiej pasji Filipa Hotza Maxa Frischa (1968, reż. Serge Nicoloff), Zulę w Notesie Zdzisława Skowrońskiego (1968, reż. Jerzy Antczak), Bronkę w Dziewczętach z Nowolipek Poli Gojawiczyńskiej (1970, reż. Stanisław Wohl), Balladynę (1970, reż. Ewa i Czesław Petelscy), Kasandrę w Odprawie posłów greckich Jana Kochanowskiego (1980, reż. Zbigniew Zapasiewicz).

Zwracano uwagę, że „jej bohaterki mają w sobie mądrość wynikającą ze zrozumienia wielorakich ludzkich cierpień, mądrość ta nie wywołuje jednak dystansu względem świata, odwrotnie – żywiołowe zaangażowanie w sprawy innych” [Fik, s. 310].

Jednak bohaterki Kucówny często także walczyły o siebie, o prawo do własnego szczęścia, jak np. Fedra Jeana Racine’a (1977, reż. Adam Hanuszkiewicz, Teatr Mały). Z biegiem lat aktorka coraz śmielej wykorzystywała swój talent komediowy. Możemy go nadal podziwiać w wyreżyserowanych przez Olgę Lipińską dla Teatru TV, często wznawianych Damach i huzarach Aleksandra Fredry (1973), gdzie brawurowo zagrała pełną werwy Pannę Anielę, sprytnie uwodzącą Majora.

Kiedy po czteroletnim pobycie w Teatrze Ateneum (1982–1986) związała się z Teatrem Współczesnym Macieja Englerta, grała najczęściej właśnie role komediowe, jak np. Fiona Foster w Jak się kochają w niższych sferach Alana Ayckbourna (1983) czy Jean Horton, pensjonariuszka domu dla starych aktorów w Kwartecie Ronalda Harwooda (2000). W komedii Letycja i lubczyk Petera Shaffera wystąpiła w roli Charlotty Schoen, starzejącej się, kostycznej reprezentantki Towarzystwa Ochrony Zabytków, która zwalcza nieodpowiedzialne postępki podległej sobie przewodniczki, by na koniec poddać się jej zwariowanym pomysłom. W tej drugiej roli wystąpiła Maja Komorowska; obie aktorki nagrodzono na XXX Kaliskich Spotkaniach Teatralnych (1990). Rok później Kucówna wystąpiła gościnnie w Teatrze Dramatycznym, by z Henrykiem Bistą zagrać w Krzesłach Eugène’a Ionesco (1991). Wielu widzów zapamiętało ją także jako niezrównaną interpretatorkę Dzienników Marii Dąbrowskiej, czytanych w latach 80. w muzeum pisarki przy ulicy Polnej (przeniesionych do Teatru Telewizji i nagranych w formie audiobooka), jak również prozy Marii Kuncewiczowej (Cudzoziemka, Przeźrocza, Listy do Jerzego).

Film stosunkowo rzadko korzystał z talentu i umiejętności aktorki, warto więc przypomnieć jej znakomitą rolę w filmie Jana Łomnickiego Wiano; wiejskiej dziewczyny, która zabija wiarołomnego kochanka (1963). Znaczną popularność przyniosły Kucównie w ostatnich latach role w serialach telewizyjnych (Egzamin z życia, Dwie strony medalu, Dom nad rozlewiskiem ).

Była czynna jako pedagog: wykładała wiersz w warszawskiej Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza. Wydała kilka poczytnych książek biograficzno-wspomnieniowych: Zatrzymać czas (1990), Zdarzenia potoczne (1993), Zapach szminki (2000), Szara godzina (2012) oraz zbiór felietonów Opowieści moje (2000).

Zofia Kucówna jest powszechnie znana ze swej działalności społecznej w Związku Artystów Scen Polskich, zwłaszcza na rzecz Domu Aktora w Skolimowie, którego status i klimat przez długie lata współtworzyła. Uczestniczyła w pracach Zarządu Głównego ZASP-u, w wyborach w roku 1989 została zastępcą prezesa. Jest laureatką wielu nagród i wyróżnień, odznaczona m.in. Medalem 30-lecia Polski Ludowej (1975), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1970), Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1978), Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1998), Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2008).

Bibliografia

• Marta Fik, Trzydzieści pięć sezonów. Teatry dramatyczne w Polsce w latach 1944–1979, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1981;
• Andrzej Hausbrandt, Zofia Kucówna. Szkic do portretu aktorki, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1977.

Barbara Osterloff (2016)

MOJA HISTORIA: Zofia Kucówna

Zapis wideo spotkania z cyklu „Moja historia” 19 maja 2014 w Instytutcie Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie. Z Zofią Kucówną rozmawia Rafał Sławoń.