Osoby

BOROWSKI Karol, właśc. Karol Billauer, Bilauer (27 grudnia 1886 Warszawa – 7 lipca 1968 Warszawa),

reżyser, aktor, kierownik artystyczny i dyrektor teatru.

Był synem Michała Billauera, sztukatora, i Eleonory Aleksandry z Goldbergów, krawcowej, bratem – Zofii Węgierkowej, mężem – Janiny Martini, właśc. Janiny Mikołajczyk (od ok. 1948). Klasę Dramatyczną przy Warszawskim Towarzystwie Muzycznym ukończył w 1907. Debiutował 25 sierpnia 1907 w T. Miejskim w Krakowie jako Maska XVIII w Wyzwoleniu. W sez. 1907/08 zagrał tam ok. 20 niewielkich ról. Ludwik Solski miał wówczas powiedzieć: „na Pańskiej twarzy od razu widać wszystkie błędy partnerów. Pan będzie reżyserował”. Grał w Krakowie m.in. Studenta (Mściciel), Sługę (Meleager), Baltazara (Romeo i Julia), Mieszka II (Krakus). Wystąpił też dwukrotnie jako Poeta w Weselu. Zaangażowany przez Aleksandra Zelwerowicza do Łodzi, grał tam w 1908–10 szereg mniejszych i większych ról, m.in. Poetę (Wesele), Szczęsnego (Horsztyński), Clarence'a (Ryszard III). Dublował Wacława Nowakowskiego w roli tytułowej w prapremierowej inscenizacji Irydiona. Zdaniem krytyki potrzebował „bardzo czujnej opieki reżyserskiej” („Rozwój” z 18 września 1908). Latem 1909 wraz z zespołem teatru łódzkiego występował w objeździe (Kalisz, Kutno, Łowicz, Tomaszów, Piotrków, Częstochowa, Lublin, Radom i Sosnowiec). W sez. 1910/11 i 1911/12 grał w T. Polskim w Poznaniu, a 1912/13 w Wilnie i z teatrem wileńskim w Mińsku Litewskim i Kownie (maj 1913). W Wilnie debiutował jako reżyser (Odrodzenie z Mieczysławem Frenklem – styczeń 1913, komedia Poeci się żenią – 6 lutego 1913).

W sez. 1913/14 był w Lublinie, gdzie po odejściu Andrzeja Lelewicza kierował teatrem od lutego do maja 1914. Był wówczas „niezwykle czynny od początku sezonu” (S. Kruk). Grał m.in. Ferdynanda (Intryga i miłość) i Rodryga (Cyd); obie te sztuki reżyserował, a także wiele ówczesnych nowości, jak: Łódź kwiatową, Lekarza na rozdrożu, Lilie, Cyganerię warszawską, Człowieka z budki suflera. Jako reżyser wykazywał „wielką pracowitość, sumienność i nade wszystko, wysoką kulturę artystyczną” (S. Kruk). Gorzej mu się wiodło jako aktorowi, np. jego Rodrygowi zarzucano „ton zbyt łzawy, łkający” (G. Doliński). W lutym i marcu 1915 był z zespołem Zelwerowicza w Piotrogrodzie, od kwietnia t.r. w zespole Marii Przybyłko-Potockiej w Wilnie i w objeździe po Rosji.

W 1915 został zaangażowany do T. Polskiego w Warszawie. W 1915–17 zagrał tam kilkanaście niewielkich ról, takich jak: Strach (Kordian), Kogut (Niebieski ptak), Tomasz (Dziady), Fenton (Wesołe kumoszki z Windsoru). Pierwszą jego pracą reżyserską w Warszawie był Manekin (13 listopada 1916) i odtąd reżyserował coraz częściej. Grał rzadziej (m.in. Lekarza w Nie-Boskiej komedii), w 1919–20 wystąpił też parokrotnie w T. Małym; o roli Christophera Wellwyna w Gołębim sercu, Jan Lechoń pisał: „Pan Borowski ma głos z natury nie kameralny, ostry i niesforny, nie umie rąk trzymać przy sobie”. W tym okresie porzucił aktorstwo; odtąd występował z upodobaniem jedynie w nagłych zastępstwach, odgrywał wtedy swe role „z niesłychanym przejęciem” (Jerzy Walden) i poświęcał im wiele uwagi. W 1916–31 reżyserował w T. Polskim 76 sztuk (ilość premier w tym okresie – 220), a w T. Małym – 30. Oceniając pierwszy okres (do 1923) działalności reżyserskiej Borowskiego, Leon Schiller pisał: „realizm w rozmaitych odmianach stał się ulubionym tematem jego dociekań reżyserskich”. „Mniej wdzięczna, bo mniej efektowna i rozproszona w powszednim repertuarze działalność reżyserska Borowskiego zostawiła trwały ślad w Gołębim sercu, Związku atletów, Paryżance i Rosmersholmie, w których to sztukach, stosując metody psychologiczne, stworzył silne w wyrazie i przekonywające przekroje życia” (Schiller: Na progu teatru). W T. Polskim reżyserował przede wszystkim sztuki współczesne, polskie i obce, w tym prapremiery Polityki (1919), Białej rękawiczki (1921), Zmartwychwstania (1922), oraz pierwsze sztuki Antoniego Słonimskiego i Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej: Murzyn warszawski (1928), Lekarz bezdomny (1930) i Szofer Archibald (1924), a także premiery polskie wielu sztuk tłumaczonych. Z ważnych przedstawień wymienić należy jeszcze: Wiele hałasu o nic (1920), Kupca weneckiego (1921), Dantona Romain Rollanda (1924; uważał go za najlepszą swoją pracę teatralną), Artystów (1929) i Szwejka (1930) – obie z głośnymi kreacjami Stefana Jaracza, Cara Pawła I (1926, wielka rola Kazimierza Junoszy-Stępowskiego) oraz Wielki kram (premiera światowa – 14 czerwca 1929).

Po raz pierwszy w Warszawie wystawił sztukę S.I. Witkiewicza; z grupą pn. Elsynor (krótkotrwałą sceną eksperymentalną przy T. Polskim) dał 29 grudnia 1921 w sali T. Małego praprem. Pragmatystów. Reżyserował też, w burzliwych okolicznościach, Wariata i zakonnicę wraz z Nowym Wyzwoleniem (T. Mały, 28 maja 1926). Wystawiał sztuki Jewreinowa, Shawa, Wilde'a, Crommelyncka oraz wiele lekkich komedii i fars pol. i tłumaczonych: Ruszkowskiego, Kiedrzyńskiego, Krzywoszewskiego, Caillaveta i Flersa, Hennequina, Verneuilla, Montgomery'ego, Molnara. „Robił dosłownie wszystko. A robił dobrze i sprawnie” (Janusz Warnecki). Był „prawą ręką Szyfmana i współtwórcą tradycji tej sceny” (J. Maśliński). Opuścił T. Polski w 1931 podczas kryzysu ekonomicznego i związanych z nim konfliktów w środowisku teatralnym (strajk aktorów).

W sez. 1931/32 był z ramienia ZASP-u kierownikiem artystycznym T. Miejskiego w Łodzi (wraz z T. Kameralnym i T. Letnim w Parku im. Staszica). Realizował ambitny repertuar o zabarwieniu społecznym i politycznym, wystawił m.in. Operę za trzy grosze, Azefa, Wieczór Trzech Króli, Pana Geldhaba (we własnej reż.), Przedmieście i Śledztwo (reż. Jerzy Walden), Pieśniarzy ghetta i Dybuka (reż. A. Marek), Sprawę Dreyfusa (reż. Edmund Wierciński) oraz Mieszkanie Zojki (reż. Zbigniew Ziembiński). Sytuację finansową teatru miały ratować dość liczne sztuki komediowe i sensacyjne, wystawiane przeważnie na scenie kameralnej i letniej.

W 1932–34 był w zespole T. Miejskich w Warszawie; reżyserował w T. Narodowym, Nowym i Letnim, m.in. Most, Keana, Zemstę, Marię Stuart F. Schillera. Od kwietnia do września 1934 był przewodniczącym zrzeszenia aktorów T. Miejskich. Od 1934 pracował na scenach TKKT, od 1936 w T. Narodowym. Reżyserował także w T. Polskim, Małym, Nowym, Letnim i gościnnie w Buffo.

Był jednym z trzech (obok Aleksandra Zelwerowicza i  Emila Chaberskiego) „najczynniejszych reżyserów wielkich scen stołecznych” (Stanisław Marczak-Oborski).

Oprócz współczesnych sztuk rozrywkowych, reżyserował m.in. Poskromienie złośnicy, Cyda, Ludwika Xl, Dowód osobisty, Ależ to nie na serio, Wieczór Trzech Króli, Księżyc w żółtej rzece, Lśniący Strumień. Ostatnią prem. T. Narodowego przed wojną było Wesele Fonsia w jego reżyserii (11 sierpnia 1939).

Reżyserował także gościnnie w Poznaniu (m.in. Cyrana de Bergerac – T. Polski 1929, Pierwszy legion – T. Nowy sez. 1935/36), Katowicach (1936 i 1937, m.in. Powrót mamy), Bydgoszczy (Śluby panieńskie, 1936), Wilnie (1936 i 1937, m.in. Święty płomień, Wesele Figara), Łodzi (1937 i 1938, m.in. Profesję pani Warren, Cyrana de Bergerac) i we Lwowie (m.in. U mety, 1938).

Zajmował się pracą pedagogiczną: w 1923–25 wykładał w Warszawie grę sceniczną w Oddziale Dramatycznym Konserwatorium, w 1926 uczestniczył w Zjeździe Nauczycielstwa Teatralnego, w sez. 1931/32 zorganizował kurs dla aktorów przy T. Miejskim w Łodzi. Od 1934 wykładał grę sceniczną i prowadził seminaria reżyserskie w PIST; opiekował się warsztatami studentów reżyserii.

Współpracował z filmem, m.in. w 1933 opracował scenariusz do Dziejów grzechu i dialogi do Pod Twoją obronę.

Podczas okupacji niemieckiej ukrywał się w Skolimowie, Chylicach, Stefanowie i Marysinie. Tłumaczył z języka rosyjskiego książki o teatrze (nie zostały wydane). Jego przekład Pracy aktora nad sobą K.S. Stanisławskiego z komentarzami Ireny Filozofówny krążył wówczas „po wszystkich komórkach teatru podziemnego i szkoły, był jedynym wartościowym podręcznikiem gry aktorskiej” (Schiller: Teatr ogromny).

Od 15 września do 31 grudnia 1944 kierował Wydziałem Teatralnym Resortu Kultury i Sztuki PKWN w Lublinie. Od lutego 1945 do sierpnia 1946 był kierownikiem artystycznym T. Miejskiego w Lublinie; reżyserował m.in. Lekkomyślną siostrę, Artystów, Ziemię nieludzką i Nadzieję; prowadził też studio aktorskie przy teatrze. W sez. 1946/47 był w T. Polskim w Poznaniu, gdzie reżyserował m.in. Rewizora, Dwa teatry, Wiele hałasu o nic. W 1947 Rewizora powtórzył w T. Śląskim w Katowicach. W 1947 wrócił do Warszawy; już w maju tego roku reżyserował w T. Polskim Wilki i owce. W sez. 1947/48 wystawił w Miejskich T. Dramatycznych m.in. Chorego z urojenia (T. Rozmaitości) i Dom kobiet (T. Comoedia). W pierwszej poł. 1948 reżyserował gościnnie w Krakowie Dom pod Oświęcimiem (Stary T.) i Obronę Ksantypy (T. im. Słowackiego), a jesienią tego roku w Łodzi w T. Powszechnym Nadzieję i Lwa na placu (wystawił go też w grudniu 1948 w T. Dolnośląskim we Wrocławiu). W pierwszej poł. 1949 w Warszawie w T. Polskim i Kameralnym reżyserował Wrogów i Wiosnę w Norwegii, jesienią tego roku w Białymstoku Moskiewski charakter, a w Bydgoszczy Mazepę. W marcu 1950 wystawił gościnnie W pewnym mieście w Starym T. w Krakowie.

Od kwietnia 1950 był kierownikiem artystycznym, a od sez. 1950/51 do 30 kwietnia 1955 także dyrektorem T. Powszechnego w Warszawie. Reżyserował tu 15 sztuk, m.in. Pana Geldhaba, Moskiewski charakter, Mirandolinę, Imieniny pana dyrektora. Okres jego dyrekcji oceniany był jako niezbyt może atrakcyjny, ale na dobrym i wyrównanym poziomie artystycznym. W repertuarze znalazły się rzadko grywane, bądź zapomniane sztuki, m.in. Synalek szlachecki (w reż. Borowskiego), Zagubiony list (w reż. Borowskiego oraz Tadeusza Chmielewskiego), Ruchome piaski (w reż. Józefa Słotwińskiego). W 1954 reżyserował też gościnnie w Rzeszowie i Białymstoku. Po powrocie Arnolda Szyfmana do T. Polskiego w 1955, znalazł się tam po raz ostatni; reżyserował zaledwie trzy sztuki: Rozbitków i Achillesa i panny (1956) oraz Kowala, pieniądze i gwiazdy (1957). Reżyserował też w Białymstoku (1955, 1956), Gnieźnie (1956), Rzeszowie (1957), Krakowie (Orzeł dwugłowy, T. im. Słowackiego 1957), Gdańsku (Cyd, 1957), a w 1958 w Zielonej Górze i Jeleniej Górze.

W 1958–60 był dyrektorem i kierownikiem artystycznym T. im. Jaracza w Łodzi. Zaprosił wtedy do współpracy literackiej Jana Kotta, próbował nowych interpretacji sztuk klasycznych (Lekkomyślna siostra i Uciekła mi przepióreczka, obie we własnej reżyserii), wprowadził na scenę nie granego od 1814 Świętoszka zmyślonego Jana Baudouina (reż. wspólnie z Staniasławem Łapińskim). Sukces odniosło przedstawienie Wojny i pokoju (1959, reż. wspólnie z Jerzym Waldenem).

W 1959–61 był wykładowcą i prorektorem do spraw teatru PWSTiF w Łodzi; przygotował tam dwa przedstawienia dyplomowe: Uczone białogłowy i Ciotunię.

Po odejściu na emeryturę reżyserował gościnnie, m.in. Pierwszy dzień wolności, Wilki i owce w Częstochowie (1960–61) oraz Osobliwe zdarzenie w Teatrze 715 w Łodzi (1961). W 1962 wycofał się z działalności teatralnej.

W sierpniu 1957 obchodził w Sopocie jubileusz pięćdziesięciolecia pracy artystycznej, a 17 marca 1967 w T. Polskim w Warszawie sześćdziesięciolecia pracy i 80. rocznicę urodzin. Poświęcono mu wówczas osobny numer Kalendarza Teatru Polskiego 1966/67. W ZASP-ie był w 1926 członkiem Sekcji Pedagogicznej, w 1944 przewodniczącym Sądu Koleżeńskiego; od 1961 – członkiem zasłużonym.

Sporadycznie drukował artykuły o tematyce teatralnej i wypowiadał się w ankietach, m.in. „Przeglądu Warszawskiego” (1925 z. 42), „Po prostu” (1957 nr 13), „Polityki” (1959 nr 43), „Teatru” (1962 nr 5). W rękopisie pozostawił wspomnienia z lat okupacji.

Jako reżyser dysponował bardzo sprawnym warsztatem. „Opracowywał całość i każdą rolę, każdy jej szczegół z osobna. I to niezależnie od literackiej wartości sztuki” (Janusz Warnecki). Nie dawał się „skusić żadnym ekstrawagancjom reżyserskim” (Jan Parandowski) i starał się być „zawsze wierny autorowi i oddany aktorowi” (Kazimierz Rudzki). Cechowała go „pracowitość, obowiązkowość i punktualność” (Jerzy Walden). Znał się doskonale na rzemiośle aktorskim, „był wirtuozem sztuki obsadzania ról” (Edward Csató) i zdradzał „pasję pedagoga na próbach” (Hanna Małkowska), gdzie był wymagający, czasem porywczy i zawsze „nieustępliwie wymagał bezbłędnej dykcji” (Małkowska). Jego repertuar cechowała wielka różnorodność, od sztuk awangardowych po drugorzędne farsy, choć wyraźnie przeważały współczesne i klasyczne sztuki o charakterze realistycznym.

Wyróżnić należy, rzadką przed wojną, skłonność do sztuk rosyjskich: Dzieci Waniuszyna (1917), To, co najważniejsze (1923), Wiera Mircewa (1923), Okręt sprawiedliwych (1925), Car Paweł I (1926), Rewizor (1929), Iwan Groźny (1932), Ten, którego biją po twarzy (1933). A po wojnie m.in.: Wilki i owce, Wrogowie, Ożenek, Rewizor, Panna bez posagu, Synalek szlachecki, Niespokojna starość. Uważano go za specjalistę od tego repertuaru.

Największe sukcesy odniósł przed wojną w T. Polskim i T. Narodowym, kiedy „umiał doskonale utrafić w gust i zainteresowania widowni” (Stanisława Marczak-Oborski), choć „niejednokrotnie jego wysiłki rozpraszały się w powszednim, użytkowym repertuarze” (Warnecki). Ambicje dyrektorskie ujawniły się najwyraźniej podczas obu pobytów w Łodzi, choć i warszawski T. Powszechny solidnie prowadzony w epoce socrealizmu uznawano za „teatr niedoceniony” (Jerzy Sokołowski).

Bibliografia

Almanach 1967/68; Czempiński: Teatry w Warszawie s. 147, 236–237 (il.); Dąbrowski: Na deskach t. 2; Degler: Witkacy; Fik: 35 sezonów; Formanowicz; Hist. filmu t. 2; Iwaszkiewicz: T. Polski; Jego siła; Koczanowicz: s. 129–132; Korzeniewski: Spory; E. Krasiński: Teatr Polski Arnolda Szyfmana 1913–1939, Warszawa 1991 (il.); Krasiński: Warsz. sceny; Kruk: Życie teatr.; Lechoń: Świat teatru; Lipiec: Zelwerowicz i scena łódz.; Lorentowicz: T. Polski s. XLV; Łoza: Czy wiesz; Marczak-Oborski: Teatr 1918–39 (tu cyt.; il.); Marczak-Oborski: Życie teatr. 1944–64; Nawrat: T. Pol. w Katowicach; J. Parandowski: Kiedy byłem recenzentem, Warszawa 1963; 15 lat lub. t. 1944–59; Schiller: Na progu teatru; Schiller: Teatr ogromny; 75 lat T. Pol. w Poznaniu s. 388, 391; Słonimski: Gwałt; T. pol. 1890–1918, zabór ros. (il.); T. przy ul. Cegielnianej; Walden: Cztery i pół s. 106–146; WEP; Wierzyński: Wrażenia; Wilski: Szkolnictwo; Wysiński: ZASP; Dialog 1967 nr 5 (K. Rudzki); Express Wiecz. 1967 nr 64 (wywiad z B.); Głos Pol. 1915 nr 6; Kal. T. Pol. 1966/67 nr 4 (E. Szwankowski); Kamena 1968 nr 16 (M. Bechczyc-Rudnicka); Kron. Warsz. 1971 nr 2, 3 (S. Marczak-Oborski); Kur. Litew. 1912 nr 216, 1913 nr 20, 90; Kur. Por. 1936 nr 105 (wywiad z B.); Pam. Teatr. 1969 z. 3 s. 281–290; Prz. Kult. 1954 nr 9 (J. Sokołowski, J. Timoszewicz); Sł. Powsz. 1959 nr 104 (wywiad z B.); Stolica 1967 nr 11 (J. Warnecki); Świat Teatr. 1912 nr 1; Teatr 1913 z. 1 s. 15, 1954 nr 7 (J. Macierakowski), 1967 nr 6 (E. Csató, H. Małkowska), 1968 nr 16 (J. Warnecki; tu cyt.); Trybuna Ludu 1949 nr 300 (wywiad z B.); Ziemia Lub. 1915 nr 19 (G. Doliński); Życie Lit. 1968 nr 33 (M.A. Styks, właśc. J. Maśliński); Życie Warsz. 1967 nr 66; Afisze, programy, wycinki prasowe, IS PAN, MTWarszawa; Akta (tu fot.), kartoteki, ZASP; Archiwum B. (m.in. korespondencja i dokumenty oraz album na trzydziestopięciolecie pracy reżyserskiej) – MTWarszawa (sygn. D. 572 I, D. 87 III, D. 529 III, D.497 IV); G. Kostrzewa-Zorbas: Karol Borowski (1944–1968), mps IS PAN; Rymkiewicz: T. Powszechny; Straus: Repertuar 1914–15, 1915–16; Wywiad z B., IS PAN.

Ikonografia

NN: Portret, rys., tusz – własność pryw. Warszawa; Jotes (J. Szwajcer): Portret, karyk., rys., repr. Teatr 1952 nr 7 i J. Szwajcer: Ze wspomnień karykaturzysty, Wrocław 1960; I. Knothe: Portret, rys., 1957 – T. Polski Warszawa (depozyt MTWarszawa); Fot. – Arch. Dok. Mech., Bibl. Nar., IS PAN, MTWarszawa, ZASP.

Filmografia

Materiały film. z 1967 (jubileusz B.), Arch. WFD; Materiały – Archiwum TV Warszawa.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1900–1980, t.II, PWN Warszawa 1994.
Zachowano konwencję bibliograficzną i większość skrótów używanych w źródłowej publikacji.