Jacek Woszczerowicz
WOSZCZEROWICZ Marian Jacek (11 września 1904 Siedlce – 19 października 1970 Warszawa)
aktor, reżyser
Był synem Wojciecha Woszczerowicza, nauczyciela łaciny, i Czesławy z Jasińskich, mężem aktorek: najpierw Elizy Fischer (zob. t. 1), następnie Haliny Kossobudzkiej.
Od 1915 uczył się w gimnazjum w Siedlcach. W 1920 ochotniczo wstąpił do wojska. W 1922 zdał maturę i rozpoczął studia na Wydział Prawno-Ekonomicznym Uniwersytetu Warszawskiego. Dwukrotnie (1923, 1924) składał egzamin do Instytutu Reduty; w sezonie 1924/25 był jego słuchaczem. W 1925–27 należał do wileńskiego zespołu Reduty, grał m.in. Kaspra, Kubę i Staszka (Wesele), Hołysza i Maskę 8 (Wyzwolenie), Brytasza (Książę Niezłomny), pełnił obowiązki administracyjne, garderobianego, statysty. Z teatrem związał się wbrew woli ojca, który domagał się ukończenia studiów uniwersyteckich; kontynuował je dorywczo w Wilnie i potem w Poznaniu. W czerwcu 1927 zdał egzamin aktorski ZASP-u (rola Juklego w Sędziach). Wraz z grupą redutowców pod kierownictwem Edmunda Wiercińskiego opuścił Wilno i w sezonie 1927/28 występował w Teatrze Nowym w Poznaniu; w maju i na początku czerwca 1928 był z tym teatrem w objeździe, m.in. w Płocku, Bydgoszczy, Warszawie i Przemyślu. W lipcu 1928 z zespołem Teatru Regionalnego z Płocka pod kierownictwem Tadeusza Skarżyńskiego występował w Warszawie, w sali Związku Zawodowego Kolejarzy. W 1928–30 grał w Teatrach Miejskich w Łodzi. Jesienią 1930 powołany do wojska, przebywał przez dziesięć miesięcy w Szkole Podchorążych w Śremie. eOd października 1931 należał do zespołu warszawskiego Teatru Melodram; od stycznia 1932 Teatrów Miejskich we Lwowie; z inspiracji Leona Schillera podpisał 8 czerwca 1932 ulotkę Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy. W 1932–34 występował w warszawskim Teatrze Ateneum, a także w teatrach Banda, Cyganeria (jesień 1933), Teatrze 830 (luty 1934). W sezonie 1934/35 znów był w Teatrach Miejskich w Łodzi, gdzie także reżyserował. Od sezonu 1935/36 występował w Warszawie w zespole teatrów TKKT, w 1936–39 w Teatrach Polskim i Małym. Przed II wojną światową zagrał ponad sto ról teatralnych, występował też od 1936 w filmach i audycjach Polskiego Radia.
Od grudnia 1939 do czerwca 1941 był aktorem Państwowego Polskiego Teatru Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w Grodnie i Białymstoku; wraz z Aleksandrem Węgierką prowadził studio aktorskie przy tym teatrze. Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej przedostał się do Wilna, gdzie pracował jako robotnik; w końcu 1941 dotarł do Siedlec i zamieszkał u rodziców. Od czerwca 1943 ukrywał się u krewnych, unikając wystąpienia w niemieckim filmie o Katyniu.
Przyjechał do Lublina (10 września 1944); w Teatrze I Armii Wojska Polskiego (od 28 października pn. Teatr Wojska Polskiego) wyreżyserował Wesele (29 listopada tego roku; grał Stańczyka); z zespołem tym, przez Kraków i Katowice, dotarł w marcu 1945 do Łodzi. W sezonie 1945/46 nadal występował w Teatrze Wojska Polskiego; odszedł w czerwcu 1946 po likwidacji Sceny Poetyckiej. Na parę miesięcy zaangażował się do Filmu Polskiego, następnie do Teatru Kameralnego Domu Żołnierza (1946–48). Od maja 1948 grał w Teatrze Śląskim w Katowicach, a od listopada tego roku w Starym Teatrze w Krakowie (w obu gościnnie). W 1948 związał się z teatrami Warszawy: Rozmaitości (sezon 1948/49 i jesień 1949), Polskim (sezony 1949/50–1951/52), Narodowym (1952–57), ponownie Polskim (sezony 1957/58–1959/60). W 1955 występował też gościnnie w łódzkim Teatrze Nowym. Od grudnia 1958 grał gościnnie w Procesie wg Franza Kafki w Teatrze Ateneum, a od sezonu 1960/61 do końca życia należał do zespołu tego teatru.
W 1967 w warszawskim Teatrze Kameralnym reżyserował Jarmark i grał w nim gościnnie Napoleona i Ludwika XVIII. W 1946–52 był wykładowcą warszawskiej Państwowej Wyższej Sszkoły Teatralnej (do 1949 siedziba w Łodzi).
Dwukrotnie wyjeżdżał do Paryża na Festiwal Teatru Narodów: w 1956 z Teatrem Narodowym i w 1962 z Teatrem Ateneum. Występował w radiu i w Teatrze TV oraz na estradzie jako recytator i wykonawca fragmentów ról, rzadko w filmach. Był laureatem Nagrody Państwowej II st. (1955) i I st. (1966).
Start aktorski utrudniały mu złe warunki zewnętrzne. Niski, krępy, o zbyt długich rękach i płaskim, chrapliwym głosie, musiał włożyć wiele pracy, by zmienić jego brzmienie, obniżyć rejestr. Dużo czasu poświęcił na ćwiczenie sprawności fizycznej, uzyskując zwinność akrobaty. Zawsze przykładał wielką wagę do charakteryzacji; wzmianki w recenzjach, a potem analizy jego ról, często przynoszą dokładne opisy wyglądu przedstawianych przez niego postaci. Wcześnie też (1930) B. Dudziński zauważył, że „sympatyczny i wielce utalentowany p. Woszczerowicz” nie posiada daru improwizacji. Początkowy okres twórczości wyznaczały epizodyczne role komediowe, grał najczęściej zwykłych, małych ludzi, ale w sposób już wcześnie zwracający uwagę na wyrazistość środków, konsekwencję kompozycji postaci, siłę komiczną i skłonność do groteski. Jako król (Metafizyka dwugłowego cielęcia, 1928) „wbijał się w oczy sylwetką i gestem” (J. Degler), Dodson (Klub Pickwicka, 1936) „odznaczał się taką plastyką w rysunku i takim wyczuciem śmieszności ponurego szubrawca, że zostaje w pamięci raz na zawsze” (B. Korzeniewski).
Do ważniejszych ról i epizodów zagranych przez niego w latach trzydziestych należały: Dyrektor więzienia (Kapitan z Koepenick, 1932), Trigorin (Tessa, 1936), Epichodow (Wiśniowy sad) i Iskra (Gałązka rozmarynu) w 1937, Odilon Gadarin (Ostrożnie, świeżo malowane) i Sokrates (Obrona Ksantypy) w 1939; rolą Sokratesa, wg S. Marczaka-Oborskiego, „wysunął się na czoło aktorów charakterystycznych swego pokolenia”. Interesującą indywidualność aktorską Woszczerowicza dostrzeżono także, gdy zagrał Jemioła w filmach Znachor i Profesor Wilczur, zaskakiwało wzbogacenie postaci opryszka filozoficzną refleksją.
Pełną dojrzałość twórczą osiągnął w 1940–41 w teatrze pod kierownictwem Aleksandra Węgierki. „Nie chcąc poprzestać na tematyce komediowej, szykując się do szerszych lotów, zmienił oczy zdobywając im siłę spojrzenia, przebudował też proporcje twarzy ustawicznymi ćwiczeniami mięśni. Doprowadził giętkość i wyrazistość dłoni do stopnia, który posiadali dawni komedianci sprzed stuleci”, pisał H. Szeletyński. Wystąpił wtedy w nowych rolach, m.in. Wurma (Intryga i miłość), Wajnonena (Optymistyczna tragedia), a także w dwóch fredrowskich (powtarzanych po wojnie) Łatki (Dożywocie) i Papkina (Zemsta).
Po wojnie grał znacznie mniej ról, ale każda z nich była szeroko omawiana i dyskutowana. W 1945 w recenzji z Ostrożnie, świeżo malowane (rola Odilona Gadarina) pisał E. Csató: „Aktor ten łączy w sobie niebywałą siłę komiczną z olbrzymią pracowitością”, „tak starannie potrafi wykończyć każdy drobiazg, a równocześnie tak hojnie szafuje swoją energią, tyle czuje się w nim jakiegoś olbrzymiego napięcia, że stwarza nieporównane i przykuwające oczy zjawisko”.
Do najgłośniejszych ról w Łodzi należały: Łatka (Dożywocie), Żebrak (Elektra J. Giraudoux), Skapen (Szelmostwa Skapena), Homer (Homer i Orchidea). W 1948–57 współpracował często z Bohdanem Korzeniewskim, z którym, jak zauważyła Marta Fik, „łączyło go podobne widzenie świata: pod pozorem komedii przenikliwość, sarkazm i gorycz”; w jego reżyserii zagrał m.in. Arnolfa (Szkoła Żon, Łódź i Katowice 1948), Merkurego (Amfitrion 38, Kraków 1948, Warszawa 1949), Tarełkina (Śmierć Tarełkina, 1949), Sganarela (Don Juan Moliera, Warszawa 1950, Łódź 1955 i 1957), Papkina (Zemsta, 1953), Lenina (Człowiek z karabinem, Warszawa 1954). W Warszawie grał też m.in. w 1957 Newtona (Złote czasy króla Karola) i Jowisza (Muchy).
Od 1958 do śmierci zagrał tylko sześć ról teatralnych; najgłośniejsze z nich to Józef K. (Proces, 1958) oraz, we własnej reżyserii, tytułowa w Ryszardzie III (1960) i Davies (Dozorca, 1968). Ostatnią jego rolą był Książę Boleslaus w specjalnie dlań napisanym widowisku telewizyjnym Misterium męki człowieczej, nagranym we wrześniu 1970, a emitowanym już po śmierci aktora, w lutym 1971. „Jest on chyba najbardziej charakterystycznym wśród wszystkich charakterystycznych aktorów, jest samą kwintesencją charakterystyczności”. „Pasjonują go zabarwienia i odkształcenia, jakie się w trakcie działania pokazują na wewnętrznej i zewnętrznej fizjognomii bohatera”. „Można by o nim powiedzieć, że jest moralistą, oddziałującym nie pojęciami, ale samym skupieniem ekspresji. Wszystkie postacie Woszczerowicza są dziwne i osobliwe, ich ludzki charakter miesza się z czymś nieludzkim, koboldowatym, czymś z granicy jawy i snu, czymś z baśni”. „Czasem nawet odnosi się wrażenie”, „że jeśliby nałożył hamulec swej maestrii technicznej, postać byłaby zarysowana niemniej wyraziście, a prościej” (E. Csató).
Reżyserował niewiele, ale w swych przedstawieniach, a zwłaszcza w rolach dążył do uchwycenia i pokazania pewnych mechanizmów historii i ludzkiej egzystencji. Znany z niepospolitej drobiazgowości i pedanterii, dokonywał bezustannych korekt w przedstawieniach po konfrontacji z widownią. „Jego tryb życia cechowała swoista asceza, służąca zachowaniu sił koniecznych do bezwzględnego wykonywania zadań artystycznych. Temu właśnie – swojej sztuce aktorskiej poświęcić umiał wszystko: zdrowie, uczucia, czas, myśli, całe życie” (A. Hausbrandt). W jego wnętrzu krzyżowała się śmieszność z wielkością, a radość przenikała tragizm.
Bibliografia
Almanach 1970/71; Bieńka: Giraudoux (il.); Boy: Pisma t. 24 s. 404, t. 25 s. 91, 231, 232, 572, t. 28 s. 141; Byrski: Teatr-radio s. 30, 50, 93–95, 116, 117, 142, 204, 216; Csató: Interpretacje (il.); Csató: Polski t. współczesny (il.); Degler: Witkacy; EdS; Fallek: Scena łódzka; Fik: 35 sezonów; Gawlik: Twarze (il.); Hist. filmu t. 2–4; Iwaszkiewicz: T. Polski; Kaszyński: Teatr łódz.; Korzeniewski: Spory; Krasiński: Teatr Jaracza; Linert: T. Śląski (il.); Lorentowicz: T. Polski (il.); Łoza: Czy wiesz; Marczak-Oborski: Teatr czasu wojny; Marczak-Oborski: Teatr 1918- 39 (cyt.); Marczak-Oborski: Życie teatr. 1944–64 (il.); Mrozińska: Karabin i maska; Osiński: Repertuar; Schiller: Teatr ogromny; Sempoliński: Wielcy artyści; Szletyński: Szkice; TE; T. przy ul. Cegielnianej (il.); WEP (il.); Wierzyński: Wrażenia (il.); Kur. Łódź. 1930 nr 167 (B. Dudziński); Pam. Teatr. 1963 z. 1–4 s. 263, 264, 1978 z. 1–2 s. 231–238 (Korespondencja W.; il.), 1980 z. 3–4 s. 463–506 (G. Kompel; tu spis ról teatr. film. i telew. W. oraz 46 il.); Polityka 1962 nr 25; Polska 1971 nr 1; Rocz. Lit. 1932 (T. Terlecki); Teatr 1959 nr 7 (W. Natanson; il.); 1977 nr 24 (G. Kompel; il.), 1980 nr 22 (G. Kompel; 12 il.); Widnokręgi 1971 nr 2 (A. Hausbrandt); Życie Warsz. 1970 nr 250–253; Afisze, programy, wycinki prasowe, IS PAN, MTWarszawa; Akta, ZASP; Turowski: Teatr w Łodzi; Gawlik: T. Letni w Łodzi; Wosiek: Teatry objazdowe; Wywiad z W., IS PAN.
Ikonografia
E. i M. Siedenbeutel: W. jako Pustak (Fircyk w zalotach), olej, 1938, repr. Bluszcz 1939 nr 4 i Wiad. Lit. 1939 nr 5; W. Krygier: Portret, olej, ok. 1985 – własność autora; J. Osterwa: Portret, rys., 1926 – MTWarszawa; T. Roszkowska: W. jako Sokrates (Obrona Ksantypy), projekt kostiumu, akw., rys., 1938, informacja katalog: Malarze z kręgu Tadeusza Pruszkowskiego, Warszawa 1978; J.M. Szancer: W. jako Żebrak (Elektra), rys., kredka, 1946 – MTWarszawa; K. Ferster: W. jako Jowisz (Muchy), karyk, rys., repr. Nowa Kultura 1957 nr 31; A. Stopka: Portret, karyk., rys., repr. Projekt 1963 nr 3; A. Perzyk: W. jako Ryszard III (Ryszard III), rys., 1972 – własność B. Perzykowej, repr. R. Szydłowski: Teatr w Polsce, Warszawa 1972; Fot. – Arch. Dok. Mech., IS PAN, MTWarszawa, ZASP.
Filmografia
1936 – Jego wielka miłość (f.); 1937 – Znachor (f.); 1938 – Profesor Wilczur (f.), Rena (f.), Strachy (i); 1939 – Kłamstwo Krystyny (f.); 1945 – Teatr mój widzę ogromny (d.); 1953 – Żołnierz zwycięstwa, cz. I (f.); 1957 – Dwie godziny (f.), Zemsta (f.); 1966 – Godzina teatru (d.), Valse Minutę (d.); 1967 – Ślepy tor (tv), Wenus z Ule (tv); 1970 – Jak zdobyć pieniądze, kobietę i sławę (tv); Fragm. kronik i materiałów film. z 1953–70, Arch. WFD; Materiały – Archiwum TVWarszawa.
Nagrania
Rola, fragm. prozy – Arch. Dok. Mech.; Role, recytacje – Red. Dok. Inf. PR.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1900–1980, t. II, PWN, Warszawa 1994.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów stosowanych w źródłowej publikacji.
