Osoby

CSATÓ EDWARD ur. 15 grudnia 1920, Olszanica k. Leska – zm. nagle (na zawał serca) 27 kwietnia 1968, w drodze z Torunia do Warszawy. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim.

Krytyk teatralny, eseista, teoretyk i historyk teatru. Teatrolog.

Twórca i pierwszy redaktor „Almanachu Sceny Polskiej”. Autor przekładu Ifigenii w Taurydzie Johanna Wolfganga Goethego oraz Akcji „Wega” Friedricha Dürrenmatta. Opracował i wydał czterotomowe Pisma Konstantego Stanisławskiego (1954-1956). Jedyny laureat Nagrody im. Tadeusza Boya-Żeleńskiego przyznanej przez Klub Krytyki Teatralnej Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich w 1961 r. za „publicystykę teatrologiczną”, co w historii wyróżnienia do dziś pozostaje „zupełnym wyjątkiem” (Bożena Frankowska). Należał do elitarnego grona orędowników powoływania i ustanawiania na polskich uczelniach (artystycznych i uniwersyteckich) teatrologicznie zorientowanych przyczółków badawczych.

Po maturze w 1937 podjął studia filozoficzne na lwowskim Uniwersytecie Jana Kazimierza. Debiutował w 1938 recenzją Powieści społeczne, opublikowaną w niezależnym, lewicowym tygodniku społeczno-kulturalnym „Sygnały” (nr 41). W tym samym roku, jak większość studentów, uczestniczył – na własne życzenie – w ćwiczeniach wojskowych, a w 1939 brał udział w kampanii wrześniowej. Następnie przebywał w okupowanym Wilnie, gdzie na tajnym Uniwersytecie Stefana Batorego kontynuował studia pod kierunkiem Tadeusza Czeżowskiego. W latach 1940-1941 pracował jako inspektor w Miejskim Wydziale Oświaty, później zaś (1942-1944) jako kancelista w warsztatach kolejowych. Po zajęciu miasta przez wojska ZSRR, w lipcu 1944 został wcielony do armii radzieckiej i wysłany do wyrębu lasów w okolicy Kaługi (zwolniony z powodu częściowej utraty wzroku). Po zakończeniu wojny przyjechał do Łodzi i prowadził działy teatralne w następujących dziennikach (kolejno): „Robotnik”, „Kurier Popularny”, „Dziennik Łódzki”. W 1945 przystąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej (jeszcze jako uczeń gimnazjum należał do Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej, więc przynależność do PPS była tego kontynuacją), a z chwilą połączenia partii z PPR w 1948 automatycznie stał się członkiem PZPR (w 1968 r., po wydarzeniach marcowych, postanowił oddać legitymację partyjną, lecz nagła śmierć uniemożliwiła mu realizację powziętego planu). W 1946 przeprowadził się do Warszawy i został sekretarzem redakcji „Nowin Literackich”, a potem zastępcą redaktora naczelnego tego tygodnika (w 1948 publikował tu artykuły i felietony pod pseudonimem Rondo). Nawiązał też współpracę z miesięcznikiem „Teatr”. W tym czasie uczestniczył doraźnie i nieregularnie w różnych wykładach na Uniwersytecie Warszawskim (nie uzyskał jednak magisterskiego dyplomu ukończenia studiów). Wkrótce został powołany na stanowisko wicedyrektora Departamentu Teatrów w Ministerstwie Kultury i Sztuki (przekształconego 8 października1949 w Generalną Dyrekcję Teatrów, Oper i Filharmonii, następnie, od połowy 1951, w Centralny Zarząd Teatrów). Edward Csató był także wykładowcą (1949-1952) i zastępcą profesora literatury dramatycznej i krytyki teatralnej (1958-1962) oraz dziekanem Wydziału Reżyserskiego 1950-1951 i kierownikiem Studium Dramaturgicznego Wydziału Reżyserii (1951) w warszawskiej Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza. Od 1951 do 1956 wchodził w skład prezydium Zarządu Głównego SPATiF (powołanego przez władze w miejsce przedwojennego ZASP). Pod koniec lutego 1952, gdy miesięcznik „Teatr” został przekształcony w dwutygodnik, wychodzący odtąd jako pismo SPATiF, Csató objął w nim stanowisko redaktora naczelnego i publikował tam liczne artykuły, recenzje i felietony (także pod pseudonimem Kali). W latach 1958-1966 należał do komitetu redakcyjnego „Le Théâtre en Pologne”. Pracował jako doradca literacki w Teatrze Domu Wojska Polskiego i w Teatrze Współczesnym w Warszawie. Od 1960 pełnił funkcję sekretarza generalnego Polskiego Ośrodka Międzynarodowego Instytutu Teatralnego (ITI). Współpracował z „Pamiętnikiem Teatralnym” (od 1954) i „Dialogiem” (od 1959). W 1960 został członkiem Polskiego PEN Clubu.

W 1962 na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu w nadzwyczajnym trybie za magisterium uznano jego Szkice o dramatach Słowackiego (wydane w 1960, a przygotowane pod kierunkiem Bronisława Nadolskiego), po czym został zatrudniony na Wydziale Humanistycznym uczelni na stanowisku starszego wykładowcy w Zespołowej Katedrze Historii Literatury Polskiej. Prowadził tu m.in. wykłady i seminaria magisterskie, „których efektem były prace o tematyce teatralnej” (Artur Duda). Monografia Leon Schiller (1968) ukazała się niedługo po nagłej śmierci badacza. Miała stanowić podstawę wszczętego przewodu doktorskiego (pierwotny tytuł rozprawy: Idee teatralne Leona Schillera).

Oprócz obfitej działalności pisarskiej Edwarda Csató – krytyka, felietonisty i eseisty – pośród jego opracowań ważnych dla teatrologów na uwagę zasługują m.in. wspomniane Szkice o dramatach Słowackiego. Autor analizuje przede wszystkim teksty wymienione w podtytule (Maria Stuart, Balladyna, Beatryx Cenci, Fantazy), czyli te sprzed tzw. przełomu mistycznego poety (napisane do ok. 1843–1844) i są one przez niego wyraźnie waloryzowane. Csató ustanowił tym samym (i utrwalił) obowiązujący przez wiele następnych lat styl odbioru późnych dramatów Słowackiego (poza czy ponad mistyką, niejako mimo mistyki czy wbrew obecnej w tekście mistyce), bo potraktował niektóre z nich jako wyraz walki zdrowych odruchów realistycznych poety ze skłonnością do przeżyć mistycznych. Dał tu o sobie znać (krzywdzący) schemat interpretacyjny, który daleko wcześniej zapoczątkował i naukowymi wypowiedziami skutecznie wśród odbiorców petryfikował Juliusz Kleiner: zdrowe jest to, co realistyczne, chore to, co mistyczne. Myślenie o twórczości Słowackiego stymulowały także pozostałe dychotomie rodem z filozofii i poetyki, rozpięte pomiędzy tym, co zrozumiałe i mętne, dobrze skonstruowane i chybione, przejrzyste i chaotyczne, filozoficznie doniosłe i literacko nieudane, głębokie myślowo i ukrywające pozorne myśli w pustosłowiu. Ale nie tylko takie zagadnienia podjął w książce Csató. W szkicu Balladyna z ariostycznym uśmiechem zajął się problemem epickiej koncepcji teatru w dramacie Słowackiego i przebadał związki między niektórymi cechami kompozycji Balladyny z techniką narracji typową dla poematu dygresyjnego (Beniowskiego). Jego książka wpisała się w podjętą po wojnie ogólną dyskusję nad relacjami pomiędzy dramatem i teatrem. (A podłoże teoretyczne o romantycznym pojmowaniu sceniczności i teatralności znalazło też odbicie w późniejszym artykule badacza pt. Uwagi o tzw. „sceniczności” z 1967, w którym zaproponował uporządkowanie wskazanego zagadnienia.)

Dwie książki Edward Csató poświęcił Schillerowi: Leon Schiller, twórca monumentalnego teatru polskiego (1966) i – przede wszystkim – obszerną (blisko 600 stron) rozprawę Leon Schiller, pierwszą powojenną próbę monografii tego artysty. Autor przedstawił w sześciu rozdziałach wybrane idee i problemy związane z działalnością artystyczną Schillera: 1. „Reżyserska droga Schillera”; 2. „Kraj lat dziecinnych”; 3. „Schillera »wielka reforma«”; 4. „Teatr monumentalny”; 5. „Od »teatru politycznego« do »neorealizmu«”; 6. „Schillera utopie i nauki”. Tom zamykają przypisy i starannie zestawiona literatura przedmiotu. Badacz niejednokrotnie podkreśla w pracy, że pisanie o poglądach Schillera na teatr oznacza de facto zajmowanie się polskim teatrem XX wieku. Podobnie uważał Jerzy Kreczmar (Teorie teatralne Leona Schillera, „Życie Literackie” 1969, nr 13), który stwierdził, że książka jest zbiorem „myśli o teatrze i jego perypetiach w pierwszej połowie dwudziestego wieku”. Schiller zostaje w niej przedstawiony na tle europejskiej kultury: literatury, teatru, filozofii. Swoje rozważania Csató poświęcił m.in. kształtowaniu się rangi inscenizatora jako artysty (s. 8), napisał o aktorstwie kabaretowym (s. 127), o iluzjonizmie w teatrze (s. 145) czy o stosunku „tekstu” do „przedstawienia” (s. 446). Dokonał rewizji i krytycznej analizy programowych haseł Schillera („teatr monumentalny”, „Zeittheater”, „neorealizm”), jego idei oraz programów artystycznych i politycznych. Natomiast twórczość i życie artysty pozostawił na drugim planie. Powodem takiego ujęcia był utrudniony dostęp do zapisu konkretnych inscenizacji Schillera – stąd autor nie mógłby dokonać pełnej i uczciwej konfrontacji teorii Schillera z ich realizacjami w inscenizacyjnej praktyce teatralnej. Jerzy Timoszewicz, przepowiadając rozprawie „długie trwanie” w obiegu naukowym, napisał (w omówieniu Teatraliów dla „Rocznika Literackiego” 1968, Warszawa 1970), że „książka Edwarda Csató o Schillerze stanowi w powojennej literaturze teatralnej jedną z najcenniejszych pozycji. (...) Przez długie lata czerpać z niej będziemy nie tylko myśli, sądy, interpretacje, ale także drobne spostrzeżenia, marginalne uwagi, lapidarne określenia. Dla badań nad Schillerem i teatrem międzywojennym, dla rozwoju polskiej myśli teatralnej – ostatnia książka Edwarda Csató ma znaczenie nieprzemijające”.

Spośród osiągnięć badacza na osobne wyróżnienie zasługuje założony przez niego rocznik „Almanach Sceny Polskiej”, w którym z rzetelną, kronikarską skrupulatnością rejestrowane były (począwszy od sezonu 1959/1960) repertuary polskich teatrów zawodowych: dramatycznych, lalkowych, muzycznych oraz scen szkół teatralnych. Przeglądy zawierają także wykazy zespołów teatralnych. Pod kierunkiem Edwarda Csató ukazało się pierwszych osiem tomów „Almanachu”. Zalet i roli tego ważnego wydawnictwa nie ma potrzeby mocniej jeszcze podkreślać. Dość przypomnieć, że redakcja „Almanachu”, która do 2013 opracowywała zestawienia w Instytucie Sztuki PAN, doprowadziła w latach 1988-2001 do powstania brakującej dokumentacji piętnastu powojennych sezonów teatralnych, począwszy od 1944/1945 do 1958/1959, dostępnej obecnie w postaci wydruków komputerowych i CD m.in. w bibliotece Instytutu Sztuki PAN, w Instytucie Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie oraz w zbiorach bibliotecznych PWSFTViT w Łodzi.

Bibliografia

Teatralia

• Jak patrzeć na teatr, Warszawa 1949;
• Bogusławski na scenach Polski Ludowej, „Pamiętnik Teatralny” 1954, z. 3-4;
• O niektórych powojennych inscenizacjach Schillerowskich, „Pamiętnik Teatralny” 1955, z. 3-4;
• Dwie strony rampy [recenzje teatralne i literackie], Warszawa 1956;
• Widz w teatrze [poszerzona wersja książki Jak patrzeć na teatr], Warszawa 1958;
• O Prometeuszu i ciuchach. Felietony, dygresje, polemiki teatralne [drukowane głównie w „Teatrze” pod pseudonimem Kali] Warszawa 1959;
• Szkice o dramatach Słowackiego. Maria Stuart, Balladyna, Beatryx Cenci, Fantazy, Warszawa 1960;
• Funkcje mowy scenicznej, „Estetyka” 1962, t. III, s. 177-200;
• Polski teatr współczesny pierwszej połowy XX wieku [tekst napisany przed 1963, gdy ukazał się po angielsku jako The Polish Theatre w przekładzie K. Cękalskiej oraz jako Le théâtre polonais contemporain w przekładzie G. Kamińskiej], Warszawa 1967;
• Leon Schiller, twórca monumentalnego teatru polskiego, Warszawa 1966;
• Uwagi o tzw. „sceniczności” [w:] Księga pamiątkowa ku czci Konrada Górskiego, Toruń 1967;
• Leon Schiller, Warszawa 1968;
• Paradoks o reżyserze, wstęp i wybór [felietonów] Jerzy Kreczmar, Warszawa 1970;
• Interpretacje. Recenzje teatralne 1945-1964, wstęp Marta Fik, wybór i posłowie Jerzy Timoszewicz, Warszawa 1979.

Przekłady

• Johann Wolfgang Goethe, Ifigenia w Taurydzie, Wrocław 1965;
• Friedrich Dürrenmatt, Akcja „Wega” [w:] tegoż, Teatr. Wybór, Warszawa 1972, s. 675-727.

Prace redakcyjne

• Konstanty Stanisławski, Pisma, t. 1-4, wyd. pod red. Edwarda Csató ze wstępem Henryka Szletyńskiego, Warszawa 1954-1956.

Milan Lesiak