Teatry i zespoły

Teatr jawny działający w Krakowie w czasie okupacji niemieckiej w 1944 roku w budynku Starego Teatru przy placu Szczepańskim 1. Antreprenerem był Adam Świechło, który pertraktował z władzami niemieckimi od jesieni 1943 w sprawie utworzenia w tym mieście stałej polskiej sceny. Było to trudne, zważywszy na fakt, że Kraków był stolicą Generalnego Gubernatorstwa i wedle zamiarów okupacyjnych władz miał mieć charakter niemiecki. Okupanci udzielili zgody jedynie na niestałe imprezy teatralne i istnienie dwóch zespołów: dramatu i muzycznego. Zmianę w podejściu do polskiej kultury przyniosły klęski militarne III Rzeszy w 1943 roku. Przyniosły złagodzenie dotychczasowej polityki kulturalnej okupanta w ramach tzw. Planu Berta, którego zasadą było znaczące poluzowanie dotychczasowego twardego kursu wobec Polaków w  nadziei uczynienia z nich sojuszników w walce ze zbliżająca się Armią Czerwoną.

Kontrakt na dzierżawę sali Starego Teatru zawarto pomiędzy Świechłą a władzami niemieckimi zwarto w sierpniu 1943 roku. W październiku rozpoczęto przebudowę sali. Dyrektorem teatru został Kazimierz Fabisiak.

Teatr Powszechny zainaugurowano 15 marca 1944 roku przedstawieniem Cyrulika Sewilskiego Giaccomo Rossiniego. Władze niemieckie nadały inauguracji uroczysty charakter. Obecny był gubernator generalny Hans Frank, obok niego gubernator dystryktu Krakowa Kurt Ludvig Burgsdorf, okolicznościowe i czołobitne przemówienie wygłosił w imieniu zespołu jego senior Grzegorz Senowski (za co władze podziemne ukarały go infamią). Teatrowi Powszechnemu nadano szeroki profil repertuarowy. Obok dramatów, komedii, oper i operetek miał wystawiać także przedstawienia dla dzieci Na scenie Teatru Powszechnego wystawiano także przywożone z Warszawy gotowe przedstawienia. Gościnnie zagrano tu między innymi Sen nocy lipcowej, czyli przeróbkę Krakowiaków i górali z warszawskiego jawnego teatru Rozmaitości Jar. Jednym z widzów był młody Gustaw Holoubek, wspominający po latach:

Było to karygodne, ale poszedłem, bo mnie ciągnęło do teatru instynk­townie. Widziałem Krakowiaków i Górali. Było to przedstawienie olśniewające. Szalawski był nie tylko aktorem dobrym, ale też wyglądającym wspaniale. Ale to wszystko odbywało się pod takim strachem Boga, że wkro­czyliśmy nielegalnie na salę. Trzeba było potem uciekać, żeby ktoś znajomy nie zobaczył […]. Cokolwiek by się nie powiedziało, był tam duch polskości¹.

Na koniec pierwszego sezonu działalności od 7 do 9 lipca 1944 roku w teatrze odbył się festiwal, którego hasło brzmiało „Chcemy służyć społeczeństwu i zasłużyć na jego wdzięczność i uznanie”. Na rozpoczęcie drugiego sezonu trzeba było czekać kilka miesięcy – wybuch Powstania Warszawskiego i wiadomości o zbliżającym się froncie wymusiły na Teatrze Powszechnym długą przerwę. Po klęsce Powstania Warszawskiego w Krakowie znalazło się wielu aktorów z Warszawy, w tym i ci grający na jawnych scenach. Zasili krakowski zespół, zakładając Zjednoczenie Artystów Scen Polskich (identyczne z przedwojennym skrótem organizacji aktorskiej, a więc ZASP). 18 listopada 1944 roku wznowiono sezon teatralny premierą W małym domku Tadeusza Rittnera w reżyserii Stanisławy Perzanowskiej, która wraz z Zygmuntem Chmielewskim, Witoldem Zdzitowieckim uzupełniła grono reżyserów Teatru Powszechnego. Pod koniec listopada 1944 roku na scenie Teatru Powszechnego odbyła się także premiera Halki Stanisława Moniuszki. Na scenie tej jesienią 1944 roku wystawiano także sztuki znajdujące się do niedawna w repertuarze warszawskich jawnych teatrów.

Istnienie i działalność Teatru Powszechnego budziła moralne opory. Dylemat występowania bądź powstrzymania się od występów na tej jawnej scenie rozstrzygnął jesienią 1944 prymas Polski Adam Sapieha udzielając – wobec szczególnych wojennych warunków – swoistej moralnej dyspensy.

Teatr działał do połowy stycznia 1945 roku, kres jego działalności położył nadciągający szybko front wojenny. Ostatnia premiera, Krowoderskie zuchy w reżyserii Fabisiaka odbyła się na niespełna tydzień przed wkroczeniem do Krakowa Armii Czerwonej – 12 stycznia 1945 roku.

Po zakończeniu wojny sprawa występów na scenie krakowskiego Teatru Powszechnego była przedmiotem postępowań weryfikacyjnych w stosunku do krakowskich i warszawskich aktorów.

1. Cyt. za: Janina Hera, Losy aktorów w Generalnym Gubernatorstwie 1939–1944, „Pamiętnik Teatralny” 1997 z. 1–4, s. 366.↩︎

Tomasz Mościcki (2022)

Bibliografia

• Dąbrowa-Sierzputowski Józef, Warszawski sezon teatralny 1940–1944, Archiwum Państwowe w Warszawie, Zbiór Rękopisów, sygn. 39;
• Marczak-Oborski Stanisław, Teatr czasu wojny 1939–1945, Warszawa 1967, [wersja cyfrowa];
• Mościcki Tomasz, Teatry Warszawy 1944–1945. Kronika, Warszawa 2012, [wersja cyfrowa];
• Mościcki Tomasz, Warszawskie sezony teatralne 1944–1945,Warszawa 2016;
• Szejnert Małgorzata, Sława i infamia. Z Bohdanem Korzeniewskim rozmawia Małgorzata Szejnert, Kraków 1992, [wersja cyfrowa]
• Szymchel Tomasz, Recenzenci teatralni warszawskiej prasy niemieckiej wydawanej w języku polskim podczas okupacji hitlerowskiej 1940–1944, mps., praca magisterska. Biblioteka Akademii Teatralnej w Warszawie, sygn. 1243;
• Teler Marek, Zagadka Iny Benity. AK-torzy kontra kolaboranci, Warszawa 2021;
• Teler Marek, Upadły Amant. Historia Igo Syma, Warszawa 2021;
• „Pamiętnik Teatralny” 1963, z. 1–4;
• „Pamiętnik Teatralny” 1997, z 1–4;
• „7 Dni” [wersje cyfrowe];
• „Nowy Kurier Warszawski” [wersje cyfrowe];
• „Warschauer Zeitung” [wersje cyfrowe].

Mapa teatrów jawnych w Generalnym Gubernatorstwie (1940–1945)

Sezon: 1944 / 1945