Szczepan Baczyński
BACZYŃSKI Szczepan (16 grudnia 1901 Warszawa – 9 stycznia 1989 Warszawa),
aktor, reżyser, dyrektor i kierownik artystyczny teatru.
Był synem Jana Baczyńskiego, palacza w Fabryce Borman-Szvede w Warszawie i Marianny ze Śliwińskich; mężem Krystyny z Tomaszewskich, pielęgniarki (ślub 29 stycznia 1942 w Perth, Szkocja).
W 1923 zdał eksternistycznie maturę i w latach 1923–26 studiował na Oddziale Dramatycznym przy Konserwatorium Muzycznym w Warszawie (w 1925 brał udział w występach szkolnych pod kierunkiem Aleksandra Zelwerowicza w Płocku). Na sezon 1926/27 został zaangażowany do Teatru Miejskiego w Bydgoszczy, grał m.in. Dametę w Pastorałce Leona Schillera. W sezonie 1927/28 występował w zespole objazdowym Placówki Żywego Słowa w Warszawie, a w 1928/29 w tym samym zespole, na scenie warszawskiego Teatru Ateneum, grał Chapelasa (Wilki); brał też udział w objazdach Zespołu Reduty i grał Gustawa (Śluby panieńskie). W życiorysie podawał, że w 1929–30 nigdzie nie pracował. W 1930–32 grał w Teatrze Ateneum, w rolach takich jak: Egzekutor (Ulica), Malinowski (Dom otwarty), Warchoł (Senat szaleńców), Jerzy Braun (Europa), Collot (Śmierć Dantona); w lipcu 1931 roku z zespołem tego teatru występował w Krakowie.
Równocześnie, od 1928 roku organizował pierwsze przedstawienia kukiełkowe na Żoliborzu, które dały początek działalności Teatru Baj, sam reżyserował m.in. Jasia i Małgosię (1928) i O Kasi, co gąski zgubiła (1929). W latach 1929–33 współpracował z warszawskim Teatrem dla Dzieci Jaskółka, a w sezonie 1932/33 występował w Teatrze im. Żeromskiego, np. jako Sacco (Boston). W 1932–33 brał też udział w objazdach Reduty. W 1933–34 nie miał stałego zatrudnienia.
W 1934 wyjechał z ramienia Ministerstwa Spraw Zagranicznych na Łotwę, do ośrodków polonijnych jako instruktor kulturalno-oświatowy, a w 1939 roku do Rumunii. Po wybuchu II wojny światowej działał nadal w tym kraju, w grudniu 1939 wystawił w Czerniowcach Pastorałkę Leona Schillera (wystąpił w roli Heroda). Na początku 1940 znalazł się we Francji, a w Paryżu występował w Teatrze Polskim pod kierunkiem Zbigniewa Ziembińskiego; w maju 1940 po upadku Francji wyjechał do Anglii. W 1940–41 z własnym zespołem objeżdżał polskie ośrodki wojskowe w Szkocji, przygotowywał koncerty polskiej muzyki, tańca i recytacji, potem współpracował jako reżyser z wojskowymi zespołami teatralnymi (np. w 1942 reżyserował przedstawienie Droga, która trwa Zespołu Artystycznego 1 Brygady Strzelców Podhalańskich). W 1944 przygotował w Teatrze Sztuk Czytanych w Londynie słuchowisko Smocza 13. Po inwazji wojsk alianckich na Francję jako kierownik polskiej Ymki przy Pierwszej Dywizji Pancernej generała Stanisława Maczka organizował koncerty dla wojska na terenie Francji, Belgii, Holandii.
W maju 1945, w Lingen został dyrektorem administracyjnym Teatru Ludowego im. Bogusławskiego pod kierownictwem artystycznym Schillera i przyłączonego doń Teatru Kukiełkowego Henryka Ryla, występujących dla wojska i ludności cywilnej w oswobodzonych obozach poniemieckich. Zapamiętano go jako doskonałego organizatora; to on zebrał i przywiózł do Lingen rozproszonych po całych Niemczech wolnych artystów.
Do Polski wrócił razem ze Schillerem w grudniu 1945. Od stycznia 1946 roku kierował teatrem dla dzieci w Robotniczym Towarzystwie Przyjaciół Dzieci na Żoliborzu. Reaktywował Teatr Baj i w 1946–48 był jego dyrektorem i kierownikiem artystycznym, a w 1946–49 reżyserem. Wystawił m.in.: Historię całą o niebieskich migdałach, Nowe szaty króla, Dwa Michały i świat cały, Leśne dziwy, Cztery mile za piec. Twórcy Baja, nie udało się jednak, jak pisze Marek Waszkiel, „rozwinąć Bajowej idei”, a także „nie zdołał utrwalić jego zdobyczy i określić trwałego miejsca zespołu na mapie rodzących się teatrów lalek”. Równocześnie, w sezonie 1947/48 grał w Miejskich Teatrach Dramatycznych, m.in.: Doktora (Cud św. Antoniego), Kuglarza (Nie igra się z miłością), Rzeźbiarza (Żeglarz).
W sezonach 1948/49 i 1949/50 należał do zespołu Teatrów Dramatycznych we Wrocławiu, a od 4 lutego do 15 września 1950 był ich dyrektorem. Zagrał wtedy m.in. Joachima Petersa (Niemcy), Moliera (Nowy Świętoszek). W 1951–57 występował w warszawskim Teatrze Współczesnym (w 1955–57 także w połączonym z nim Teatrze Narodowym). Role z tego okresu to m.in.: Fredrick Selwin (Trzydzieści srebrników, 1952), Redaktor Karol Wiąz (Domek z kart, 1953), Pan Latter (Pensja pani Latter, 1954), Piotr Dąbek (Ostry dyżur, 1955), Józef, kamerdyner (Zaproszenie do zamku, 1956), Jan, stary sługa (Żywa maska, 1957). Od sezonu 1956/57 do 31 maja 1960 roku był dyrektorem i kierownikiem artystycznym Teatru Guliwer, gdzie reżyserował m.in.: Cztery mile za piec, O dwóch takich, co ukradli księżyc, Bajki i bajeczki, Rakietę Alfa I, Kram z lalkami, Baśń o korsarzu Palemonie (we własnej adaptacji). W 1960 roku otrzymał uprawnienia reżysera teatru lalek. W 1960–72 grał w Teatrze Polskim w Warszawie, m.in.: Dzwonnika (Kogut zawinił, 1960), Żyda (Wesele, 1961), Głagolewa (Kremlowskie kuranty, 1962), Ryszarda (Egmont, 1962), Grzegorza (Bracia Karamazow, 1963), Pierleoniego (Fiorenza, 1964), Klausa (Nocna eskorta, 1970), a gościnnie w Teatrze Współczesnym Ojca (Rodeo, 1969). W dniu 30 czerwca 1970 przeszedł na emeryturę.
Był cenionym aktorem ról drugoplanowych, np. w Domku z kart pokazał „kapitalny typ przedwojennego literata” (August Grodzicki), ożywił statyczną rolę Piotra w Ostrym dyżurze (Stefan Treugutt), „stworzył wyrazistą sylwetkę” w epizodycznej roli w Kogut zawinił (Karolina Beylin), starego sługę w Nocnej eskorcie zagrał „bardzo ciepło” (Roman Szydłowski). Miał miękki, ciepły, trochę „pęknięty” głos, często użyczał go w dubbingu. W 1953–80 zagrał niewielkie role w kilkunastu filmach i serialach telewizyjnych, np. w Polskich drogach, a także w kilkunastu przedstawieniach Teatru TV. Współpracował z Polskim Radiem, gdzie m.in. czytał powieści, np. Lalkę.
W 1945, na I po wojnie Walnym Zjeździe Delegatów ZASP-u został wybrany do Zarządu Głównego jako skarbnik, a od 14 kwietnia 1949 do 15 sierpnia 1950 roku należał do Komisji Likwidacyjnej ZASP-u. W 1949–70 był prorektorem Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie, a w 1950–69 na Wydziale Aktorskim wykładał m.in.: grę aktorską, żywe słowo, mówienie prozą, recytacje, charakteryzację. Młodzież otaczał opieką i przyjaźnią. Życzliwy, tolerancyjny, cieszył się sympatią i zaufaniem środowiska teatralnego. Zasiadał w jury Ogólnopolskich Konkursów Zespołów Amatorskich. Zmarł na skutek obrażeń, jakich doznał potrącony przez samochód.
Bibliografia
Almanach 1988/89; Artyści emigracyjnej Melpomeny 1939–95; Formanowicz, Irzykowski: Pisma teatr. t. 3; Konarska-Pabiniak: Repertuar; Krasiński: Teatr Jaracza; Krasiński: Teatr Polski 1939–2002; Kuchtówna: Solska; Marczak-Oborski: Teatr czasu wojny; Mrozińska: Karabin i maska; Osiński: Pamięć Reduty (il.); 50 lat Teatru Lalek „Guliwer", [Warszawa 1995]; Piekarski: Pol. t. jenieckie, t. 2; T. Współczesny w Warszawie (il.); W kręgu Baja; Warsz. szkoła teatr; Waszkiel: Dzieje; Waszkiel: Dzieje 1945–2000 (il.); Wilski: Szkolnictwo; Wysiński: ZASP; Express Wiecz. 1960 nr 260 (K. Beylin), 1989 nr 19; Kur. Codz. 1953 nr 111 (A. Grodzicki); Kur. Wasz. 1930 nr 264, 1931 nr 126; Pam. Teatr. 1955 z. 3–4 s. 523, 524; 1962 z. 2 s. 187, 188, 1963 z. 1–4 s. 9 (il), 40, 1977 z. 3 s. 371–373, 377, 389, 1997 z. 1–4 s. 145, 146, 166, 167; Teatr 1955 nr 17 (S. Treugutt), 1989 nr 4; Trybuna Ludu 1970 nr 84 (R. Szydłowski); Życie Warsz. 1989 nr 11, 14, 34; Akta (fot.), ZASP; Almanach 1944–59, Inf. córki, Marii Maziewskiej; www.filmpolski.pl
Ikonografia
J. Żebrowski: B. jako Pan Latter (Pensja pani Latter), karyk., rys., repr. Express Wiecz. 1954 nr 163; Fot. – IS PAN, ITWarszawa.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. 1, Instytut Sztuki PAN Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.
Biogram z Almanachu Sceny Polskiej
Szczepan Baczyński (16 XII 1901 Warszawa - 9 I 1989 Warszawa), aktor, reżyser, dyr. i kier. artyst. teatru, pedagog. W 1926 ukończył Oddział Dram. przy Konserwatorium Muz. w Warszawie i na sez. 1926/27 został zaangażowany do T. Miejskiego w Bydgoszczy. W sez. 1927/28 występował w zespole objazdowym Placówki Żywego Słowa, a w następnym, w tym samym zespole pod kier. M. Szpakiewicza i J. Górskiej na scenie T. Ateneum w Warszawie (np. Chapelas w "Wilkach" Rollanda). Równocześnie w 1928 organizował pierwsze przedstawienia kukiełkowe dla dzieci na Żoliborzu, które daty początek działalności T. Baj. Na scenie tego t. przygotował m. in. "Jasia i Małgosię" Or - Ota, "O Kasi co gąski zgubiła" Kownackiej. Współpracował z otwartym w 1929 T. dla Dzieci "Jaskółka", w 1. 1930 - 32 grał w T. Ateneum takie role, jak: Egzekutor sądowy ("Ulica" Rice'a), Malinowski ("Dom otwarty" Bałuckiego), Rewolucjonista ("Europa" Brauna), Warchoł ("Senat szaleńców" Korczaka) Collot d'Herbois ("Śmierć Dantona" Buchnera). W sez. 1932/33 występował w T. im. Żeromskiego w Warszawie, brał też udział w pracach artyst. Reduty. Na wiosnę 1934 udał się do ośrodków polonijnych na Łotwie (Ryga, Dyneburg) jako instruktor kulturalno-oświatowy, wysłannik MSZ. W czasie II wojny świat. działał początkowo w Rumunii, następnie we Francji, gdzie z prelekcjami i recytacjami objeżdżał pol. jednostki wojskowe, później występował w T. Polskim pod kier. Z. Ziembińskiego. Po kapitulacji Francji udał się do Londynu. Od 1940 z ramienia EN-SA przygotowywał programy, organizował wykonawców, odwiedzał jednostki wojskowe na terenie Wielkiej Brytanii. Reżyserował przedstawienie "Droga, która trwa" Poleskiego, Szomka i Święcickiego, Zespołu Artystyczno - Literackiego 1 Brygady Strzelców, grane przez dwa miesiące w objeździe (1942) po Anglii i Szkocji. W T. Czytanym w Londynie przygotował słuchowisko "Smocza 13" Zahorskiej (1944). Jako kier. polskiej YMCA przy Pierwszej Dywizji Pancernej gen. Maczka organizował koncerty dla jednostek wojskowych na terenie Francji, Belgii i Holandii (1944). W maju 1945 był organizatorem i dyr. administracyjnym T. Ludowego im. Bogusławskiego pod kier. L. Schillera w Lingen i przyłączonego doń T. Kukiełkowego H. Ryla, które występowały dla wojska i ludności cywilnej w oswobodzonych obozach poniemieckich. Do Warszawy wrócił w końcu 1945. Od stycznia 1946 pracował w RTPD na Żoliborzu jako kier. działu teatru dla dzieci, równocześnie reaktywował T. Baj, był jego kier. artyst. i dyr. (1946 - 48) oraz reżyserem (1946 - 49). Opracował wówczas m. in. "Historię całą o niebieskich migdałach" Krzemienieckiej, "Nowe szaty króla" wg Andersena, "Dwa Michały i świat cały" oraz "O zajączku sprawiedliwym" Franta, "Leśne dziwy" Jeżewskiej, "Cztery mile za piec" i "Grymaselę" Kownackiej. Równocześnie, w sez. 1947/48 należał do zespołu Miejskich T. Dramatycznych i grał np. Doktora ("Cud świętego Antoniego" Maeterlincka), Kuglarza ("Nie igra się z miłością" Musseta), Rzeźbiarza ("Żeglarz" Szaniawskiego). Od lutego do poł. września 1950 sprawował dyr. T. Dramatycznych we Wrocławiu. Zagrał tam Joachima Petersa ("Niemcy" Kruczkowskiego) i Moliera ("Nowy świętoszek" Dygata i Kotta). Po powrocie do Warszawy był aktorem T. Współczesnego i Narodowego (1951 - 56), gdzie występował m. in. w rolach: Fredericka Selwina ("Trzydzieści srebrników" Fasta), Redaktora ("Domek z kart" Zegadłowicza), Piotra Dąbka ("Ostry dyżur" Lutowskiego), Lattera ("Pensja pani Latter" wg Prusa). Od sez. 1956/57 do 31 V 60 był dyr. i kier. artyst. T. Guliwer, reżyserował np. "Cztery mile za piec" Kownackiej i "O dwóch takich, co ukradli księżyc" wg Makuszyńskiego (wspólnie z J. Pollakówną), "Bajki i bajeczki", "Rakietę Alfa I" Niemczynowskiego, "Kram z lalkami", "Baśń o korsarzu Palemonie" we własnej adaptacji utworu Brzechwy. W 1. 1960 - 72 grał w T. Polskim takie role, jak: Dzwonnik ("Kogut zawinił" O'Caseya), Głagolew ("Kremlowskie kuranty" Pogodina), Grzegorz ("Bracia Karamazow" Dostojewskiego), Pierleoni ("Fiorenza" Manna), Klaus ("Nocna eskorta" Vaha). Był wieloletnim, zasłużonym pedagogiem warsz. PWST. W 1. 1950 - 52 i 1954 - 69 wykładał kolejno grę aktorską, mówienie prozą, recytacje, żywe słowo, charakteryzację oraz organizację pracy. Równocześnie w 1.1949 - 70 sprawował funkcję prorektora tej uczelni. Zginął w wypadku ulicznym.
Źródło: Almanach Sceny Polskiej 1988/89 tom XXX, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1995
