Jerzy Bińczycki
BIŃCZYCKI Jerzy (6 września 1937 Wilkowice, przedmieście Krakowa – 2 października 1998 Kraków),
aktor, dyrektor teatru.
Był synem Jana Bińczyckiego i Barbary z Ziętarów; jego pierwszą żoną była aktorka Elżbieta Willówna z domu Chlupsa (ślub 21 marca 1964 w Katowicach), drugą absolwentka teatrologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Elżbieta z Godorowskich (ślub 9 października 1980 w Krakowie). W 1956 zdał maturę w Liceum Pijarów w Krakowie. W 1961 ukończył krakowską Państwową Wyższą Szkołę Teatralną. Po studiach zaangażował się do Teatru im. Wyspiańskiego w Katowicach, gdzie debiutował 4 listopada 1961 jako Swistunow (Rewizor). Na tej scenie w sezonach 1961/62–1964/65 zagrał m.in.: Tezeusza (Sen nocy letniej, 1963), Jaśka (Wesele, 1964), Lindsaya (Maria Stuart Słowackiego, 1965). Od sezonu 1965/66 do końca życia był aktorem Starego Teatru w Krakowie; tu we współpracy z wybitnymi reżyserami ukształtował się jego aktorski warsztat i rozwinął w pełni talent. Grał w przedstawieniach Konrada Swinarskiego, Andrzeja Wajdy, Jerzego Jarockiego, Zugmunta Hübnera, bardzo przez nich ceniony i chętnie obsadzany.
Pierwszą rolą, jaką tu zagrał był Jakub (Nie-Boska komedia, 1965) w reżyserii Swinarskiego, później wystąpił jako: Edek (Tango, 1965); Tamburmajor (Woyzeck), Lowka i Sienka Tupacz (Zmierzch) – 1966; Kajetan (Fantazy, 1967), Żorż (Moja córeczka, 1968), Prozorow (Trzy siostry, 1969); Florek (Król Mięsopust), Siostra Angela (Mniszki) – 1970; Czeladnik II (Szewcy), Jan (Żegnaj Judaszu, nagroda na XII Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych we Wrocławiu, 1971); Kapitan Lebiadkin (Biesy), Fan (Pokój na godziny, nagroda na I Festiwalu Sztuk Krajów Socjalistycznych w Katowicach, 1971 i na XII Kaliskich Spotkaniach Teatralnych, 1972) – 1971; Baron (Garbus, 1975), XX (Emigranci, 1976; nagroda na XIX Kaliskich Spotkaniach Teatralnych w 1979), Gospodarz (Wesele, 1977), Felicjan Dulski (Z biegiem lat, z biegiem dni..., 1978), Dorn (Dziesięć portretów z czajką w tle, 1979), Osip (Rewizor, 1980), Poloniusz (Hamlet, 1981 i 1989); Tomasz Becket (Mord w katedrze), Agamemnon (Oresteja) – 1982; Basilio (Życie jest snem, 1983); Terezjasz (Antygona Sofoklesa), Filip II (Don Carlos) – 1984; Cześnik (Zemsta), Kapitan (Woyzeck) – 1986; Rzecznicki (Fantazy), Wernyhora (Wesele) – 1991; Dyrektor teatru (Tak zwana ludzkość w obłędzie), Pandesowna (Rękopis znaleziony w Saragossie) – 1992; Pan (Faust, 1997) i ostatnia rola – Escalus (Miarka za miarkę, 1998). Z zespołem Starego Teatru wyjeżdżał na występy, m.in. do Włoch, Niemiec, Japonii, USA.
W 1975 w Starym Teatrze reżyserował jednoaktówki: Niedźwiedź (grał Smirnowa) i Oświadczyny (wystąpił jako Czubaków), a w 1979 Queen Mary, w Teatrze im. Solskiego w Tarnowie w 1996 Śluby panieńskie (grał Radosta). Występował też w krakowskim Teatrze STU jako: Jan Sebastian Bach (Kolacja na cztery ręce, 1988), Macuga (Rozmowy przy wycinaniu lasu, 1994), w Teatrze Ludowym w Nowej Hucie w roli Prokuratora (Kraksa, 1998), w Teatrze Dramatycznym w Warszawie w 1993 w kilku spektaklach Hamleta (w roli Poloniusza).
Brał udział w wielu słuchowiskach radiowych. W 1964–98 zagrał w kilkudziesięciu spektaklach Teatru Telewizji, role, takie jak: Ransome (Smuga cienia), Chet Mitchell (Ziemia tragiczna), tytułowy Borys Godunow, Efraim Cabot (Pożądanie w cieniu wiązów), Profesor Pimko (Ferdydurke), Heinrich Mann (Opowieści Hollywoodu), Cust (Trąd w pałacu sprawiedliwości), Dunkan (Makbet), Edward IV (Ryszard III), Parobek S. (Zabawa), Dyndalski (Zemsta), Sieriebriakow (Wujaszek Wania), Maksymilian von Moor (Zbójcy).
W historii sztuki filmowej zapisał się rolą Bogumiła Niechcica w ekranizacji powieści Marii Dąbrowskiej Noce i dnie (1975); otrzymał za nią główną nagrodę na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni (1975), Nagrodę Państwową I stopnia (zespołowo, dla twórców filmu, 1976), nagrodę Przewodniczącego Komitetu ds. Radia i Telewizji (1976). Drugą jego ważną rolą filmową był Profesor Wilczur (Znachor, 1981), a spośród innych filmów warto wymienić: Sól ziemi czarnej, Ucieczkę z kina „Wolność”, Ferdydurke, Pana Tadeusza, filmy węgierskie w reżyserii Marty Meszaros: Anna, Dziennik dla moich ukochanych, Siódmy pokój; filmy telewizyjne: Dwie wigilie, Legenda Tatr, seriale telewizyjne: Panna z mokrą głową (także film), Opowieść o Józefie Szwejku i jego drodze na front, Syzyfowe prace (także film).
Był wszechstronnym, utalentowanym artystą, cieszącym się ogromną sympatią publiczności i uznaniem krytyków, którzy wiele jego ról określali mianem wybitnych. Tajemnica kreacji scenicznych Bińczyckiego tkwiła w jego osobowości, emanowało z nich dobro, serdeczność, mądrość, filozoficzny stosunek do życia, finezyjny dowcip. Potrafił jednak grać także wbrew swym warunkom i temperamentowi. Jedną z pierwszych wyróżnionych ról był Jan w Żegnaj Judaszu,
skromnymi, nieefektownymi środkami stworzył postać, w której daremnie szukać szczeliny,
„piękna rola”, pisał Andrzej Wróblewski. W tym samym roku zagrał Czeladnika w Szewcach i Zygmunt Greń zauważył:
Od Edwarda w Tangu (przez m.in. Mniszki, Żegnaj Judaszu) dostaje ten aktor role pewnego szczególnego i dość wąskiego typu, ludzi mianowicie, którym myślenie sprawia wyraźną trudność, którzy przy tej czynności muszą mocno marszczyć czoło, ale każdą z nich tworzy w dużym formacie.
Znakomicie utrafił w styl i humor witkacowski,
najlepsze efekty komiczne osiągał wtedy, kiedy grał bardzo na serio, z powagą, jakby nieświadomy, że to, co mówi i robi, mogłoby być śmieszne
(Bronisław Mamoń).
Kolejną rolą, do której wydawał się stworzony, był XX w Emigrantach.
Miał w sobie i lirykę i gruboskórność, tragizm i wisielczy humor, mroczne okrucieństwo i groteskowy grymas. A na tym wszystkim – maskę delikatności wziętej z pejzażu wiejskiego (Jerzy Bober),
w tragizm takiego XX, zabłąkanego w świecie jak dziecko, poddanego ciśnieniu niezrozumiałych praw, wierzymy bez zastrzeżeń
(Elżbieta Morawiec).
Jest to aktorstwo bardzo szlachetne, rola dobrze narysowana, ale jakby za mało dosadna i brutalna, za delikatna, by wydobyć wszystkie treści i cechy, i groźby tego konformisty wojującego, jakim jest XX. Brak mi reżyserskiego zaostrzenia postaci,
pisał Greń. Wiele kolejnych ról Bińczyckiego utrzymanych było właśnie w tym stylu – powściągliwym, oszczędnym, poddającym interpretacje postaci, widzenie rzeczywistości i sztuki, rozumnemu i najczęściej życzliwemu oglądowi.
Tomasza Becketa zagrał z dużym zaangażowaniem wewnętrznym i prostotą środków ekspresji. Zwalisty,
powolny w ruchach, oszczędny w gestach, skupiony od środka
(Bronisław Mamoń),
według Elżbiety Morawiec bardziej przekonujące „dla polskiej widowni anno domini 1982” byłyby w tej postaci bunt, żarliwość i walka. Uznanie przyniosła mu rola Filipa II, którego grał „wbrew powszechnemu stereotypowi i wbrew własnym warunkom”.
Cóż to za wspaniały punkt wyjścia dla wytrawnego aktora pokazać satrapę w kimś, kto na pierwszy rzut oka wydaje się wcieleniem dobroduszności, stłamsić ją i przetworzyć
w narzędzie gry z otoczeniem, gry ze światem. Bińczycki robi to stopniowo, bardzo powściągliwymi środkami
(Barbara Osterloff).
Zupełnie inną w charakterze była rola Kapitana (Woyzeck), zadowolonego z siebie, prymitywnego, sadystycznego wojaka, grał ją „wybornie”, „przerysowywał reakcje, wytrzymywał pauzy”, krótką scenę golenia „rozgrywał z charakterystycznością barwnej karykatury” (Bożena Winnicka). Rolą Sokratesa (Jaskinia filozofów) 1 października 1996 obchodził jubileusz 35-lecia pracy aktorskiej.
Był laureatem nagród: Ministra Kultury i Sztuki III stopnia (1971); Miasta Krakowa (1978), Prezesa Komitetu ds. Radia i Telewizji (1988).
Cieszył się szacunkiem, zaufaniem i sympatią środowiska teatralnego. W dniu 1 lipca 1998, na prośbę zespołu aktorskiego, objął dyrekcję Starego Teatru. Miało to uchronić teatr przed artystycznym kryzysem. Zmarł nagle, na serce. W 2000 roku Szkole Podstawowej nr 68 w Krakowie, do której uczęszczał, nadano jego imię. W 2001 na budynku Starego Teatru odsłonięto poświęconą mu tablicę. W 2005 w Muzeum Historycznym miasta Krakowa odbyła się wystawa prezentująca jego dorobek aktorski (dołączono do niej katalog ze spisem ról artysty). Tabl. 2.
Bibliografia
Almanach 1998/99; Encyklopedia Krakowa, Kraków 2000 (il.); M. Fik; 35 sezonów; Greń: Taki nam się snuje dramat (cyt.); Hist. filmu t. 5, 6; Linert: T. Śląski 1949–92 (il.); Marczak-Oborski: Teatr 1918–65 (il.); E. Morawiec. Mitologie i przeceny, Warszawa 1982; PWST w Krakowie; Stary T. 1945–95 (il.); A. Wajda: Bliskie spotkania... Jerzy Bińczycki, Nowohuckie Centrum Kultury, 1998; J. Walaszek: Konrad Swinarski i jego krakowskie inscenizacje, Warszawa 1991 (il.); Film 1987 nr 19 (il.), 1998 nr 6 (il.); Gaz. Płd. 1976 nr 133 (J. Bober); Gaz. Wyb. 1998 nr 233, 235, 237, 257 (il.); Odra 1982 nr 9 (E. Morawiec); Panorama 1986 nr 43; Przekrój 1998 nr 42, 1999 nr 41; Teatr 1971 nr 14 (A. Wróblewski), 1971 nr 17 (Z. Greń), 1984 nr 11 (B. Osterloff); Tyg. Powsz. 1971 (27 VI; B. Mamoń), 1982 nr 1 (B. Mamoń), 1998 nr 41; Zycie Lit. 1986 nr 5 (B. Winnicka); Akt ślubu z 1964, Arch. USC Kraków; Akta, programy, zbiór recenzji, Arch. Starego T. Kraków; www.cyfrowemuzeum.stary.pl; www.filmpolski.pl
Ikonografia
A. Chromy: Tablica pamiątkowa (głowa), metal, 2001 – Siaty T. Kraków; T. Hapka: Portret, akryl, płótno, 2006 – własność autora Kraków; T. Łakomski: Portret, karyk., rys., repr. Życie Lit. 1976 nr 19; A. Rzepka: Portret, karyk., rys., oł., ok. 1983 – własność rodziny; J. Molik: Portret, karyk., rys., repr. Głos Wielk. 1978 nr 57; A. Chodorowski: Portret, karyk., tusz, kolor, 1994 – własność autora; J. Łupina: Portret, karyk., rys., tusz – własność autora, inf. Twarze i buźki; NN: B. jako Florek z Z. Więcławówną w roli Florindy (Król Mięsopust), rys., oł. – własność pryw.; Z. Martin: B. jako Kazimierz Wielki, karyk., rys. – repr. fot. MKWarszawa; Cz. Kołyszko: B. jako Baron (Garbus), rys., 1996, repr. Stary T. 1945–95 s. 94; K. Wiśniak: Kartka świąteczna „Gwiazdorzy Starego Teatru” (B. z J. Nowickim, T. Bradeckim i J. Jarockim) – Stary T. Kraków; Fot. – Bibl. Nar., IS PAN, ITWarszawa, MTWarszawa, NAC, Stary T. Kraków.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.
