Autorzy

LEŚMIAN Bolesław, właściwie Bolesław Lesman
(ur. 22 stycznia 1877 (?), Warszawa, Polska – zm. 5 (7?) listopada 1937, Warszawa, Polska)

Poeta, dramatopisarz, krytyk, eseista.

Urodził się w spolonizowanej rodzinie żydowskiej. Jego ojciec – Józef Lesman był księgarzem: rodzina Sunderlandów, z której pochodziła matka, Emma, posiadała wytwórnię fajansów w Iłży. Bolesław miał dwoje młodszego rodzeństwa: Kazimierza i Aleksandrę; po wczesnej śmierci matki ojciec ożenił się ponownie z Heleną z Dobrowolskich. W 1885 Józef Lesman przeprowadził się z rodziną do Kijowa, gdzie objął stanowisko dyrektora kasy emerytalnej na kolei. Bolesław Lesman ukończył w Kijowie gimnazjum klasyczne (1896) i wydział prawa na Uniwersytecie Św. Włodzimierza (1901).

Debiutował w 1895 roku na łamach „Wędrowca” cyklem Sekstyny, które podpisał drugim imieniem – Stanisław i nazwiskiem Lesman. Opublikowany dwa lata później w „Bluszczu” sonet był pierwszym utworem podpisanym nazwiskiem w nowym brzmieniu: Leśmian.

W 1901 roku poeta przeprowadził się do Warszawy; objął posadę pomocnika radcy prawnego na Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, a potem Nadwiślańskiej. W tym czasie związał się z wydawaną przez Zenona Przesmyckiego-Miriama „Chimerą”; Miriam został przyjacielem Leśmiana, wspierał go finansowo i wywarł istotny wpływ na jego światopogląd i gust literacki. Leśmian zaprzyjaźnił się w tym okresie również z Wacławem Berentem, Or-Otem i Xawerym Dunikowskim; nawiązał też romans ze swoją kuzynką Celiną Sunderland, adresatką niektórych erotyków z tomu Sad rozstajny.

W 1903 roku poeta wyjechał za granicę: najpierw do Monachium, potem do Paryża. Tu za pośrednictwem Celiny (która wcześniej odrzuciła jego oświadczyny) poznał i poślubił Zofię Chylińską, córkę lekarza z Łomży, która studiowała w Paryżu malarstwo. Leśmian miał z nią dwie córki: Maria Ludwika urodziła się we Francji w 1905 roku, Wanda – już po powrocie do Polski (w 1907 lub 1908 roku).

W 1906 roku Leśmianowie przez Szwajcarię wrócili do Warszawy; z powodu kłopotów finansowych zamieszkali u ojca i macochy poety. Leśmian odnowił w Iłży romans z Celiną. W 1908 roku prawdopodobnie odbył podróż do Włoch. Po powrocie nawiązał stałą współpracę z „Nową Gazetą” i „Prawdą”; dziennikarstwo zapewniło mu stabilizację finansową.

W 1911 roku Leśmian, razem z krytykiem Kazimierzem Wroczyńskim i aktorem Januszem Orlińskim, założył w Warszawie eksperymentalny Teatr Artystyczny.

W 1912 roku ukazał się debiutancki tomik wierszy Leśmiana, Sad rozstajny, w którym poeta odszedł od programu „Chimery” i estetyki poezji młodopolskiej. Autor spędził ten rok w Paryżu; wrócił do Warszawy w końcu grudnia na wieść o śmierci ojca. W następnym roku wydał Przygody Sindbada Żeglarza, opracowanie bajek i legend wschodnich Klechdy sezamowe oraz przekład Opowieści nadzwyczajnych Edgara Allana Poe.

Na początku 1914 Leśmianowie znów wyjechali do Francji; tym razem spędzili kilka miesięcy na Lazurowym Wybrzeżu. Napisane w tym czasie Klechdy polskie ukazały się dopiero po jego śmierci w 1956 roku w Londynie, ponieważ poeta nie mógł dojść do porozumienia ze swoim wydawcą – Jakubem Mortkowiczem.

W latach 1914-16 współpracował z „Myślą Polską” – drukował tu swoje wiersze i – pod pseudonimem Kostrzycki – felietony. W sezonie 1916-17 poeta pełnił, z inicjatywy Janusza Orlińskiego, wtedy kierownika artystycznego Teatru Polskiego w Łodzi, funkcję kierownika literackiego tej sceny. W repertuarze teatru znalazła się klasyka obca oraz dramaty Wyspiańskiego i Słowackiego; krytyka niechętnie przyjmowała idee inscenizacyjne Leśmiana. Łódzki epizod szybko przerwała śmierć Orlińskiego. Latem 1917 roku, przebywając w Iłży u Celiny, Leśmian poznał Teodorę Lebenthal. Romans z Dorą, adresatką cyklu erotyków W malinowym chruśniaku z tomu Łąka, trwał do śmierci poety; Leśmian myślał nawet o rozwodzie.

Po I wojnie światowej poeta ze względów finansowych objął stanowisko notariusza w Hrubieszowie (1918–22), a następnie w Zamościu (1922–35). Nie był sumiennym urzędnikiem; pracę w Hrubieszowie i w Zamościu traktował jak zesłanie. Często brał urlop i wyjeżdżał do Warszawy, do Teodory, zrzucając obowiązki na swoich zastępców. Konsekwencje tego poniósł w 1929 roku – kontrola wykazała, że jeden z zastępców Leśmiana zdefraudował znaczną sumę pieniędzy. Poeta poniósł odpowiedzialność finansową – po kilku latach prosperity znów znalazł się w trudnej sytuacji materialnej; Dora sprzedała swoje mieszkanie w Warszawie, żeby mu pomóc.

W 1920 roku ukazał się drugi tom poetycki Leśmiana, Łąka, przyjęty entuzjastycznie przez Karola Irzykowskiego i Ostapa Ortwina. W następnych latach Leśmian drukował rzadko i tylko w pismach prowincjonalnych (w „Czartaku” i „Ponowie”); w 1926 roku ukazały się Ballady. W stolicy jego poezję przyjmowano chłodno – Leśmian nie był poetą modnym, atakowali go skamandryci. Dopiero na początku lat trzydziestych wzrosło zainteresowanie twórczością poety: jego wiersze ukazywały się w „Kulturze”, a po mianowaniu Leśmiana członkiem Polskiej Akademii Literatury (1933) – także w „Wiadomościach Literackich” i w „Skamandrze”.

Pozycja poety umocniła się po wydaniu Napoju cienistego (1936). Ostatnie dwa lata życia Leśmian spędził w Warszawie; współpracował z „Gazetą Polską” i „Kurierem Warszawskim”, podjął także pracę w radiu (słuchowisko Zegar).

W latach trzydziestych Leśmian, ze względu na swoje pochodzenie, stał się obiektem niewybrednych ataków prawicy antysemickiej, narzeczony córki zerwał z nią zaręczyny. Po śmierci bliskiego przyjaciela Franciszka Fiszera i zerwaniu zaręczyn córki, Leśmian który pięć lat wcześniej miał dwa ataki serca, zmarł na zawał. Pośmiertnie ukazał się tom poezji Dziejba leśna (1938) przygotowany przez Zofię Leśmianową z pomocą przyjaciół poety. Po wojnie wdowa wyjechała do Argentyny, wywożąc ocalałe rękopisy (między innymi Skrzypka opętanego wyd. 1985, Pierrota i Kolombinę, Zdziczenie obyczajów pośmiertnych wyd. 1994). Poeta został pośmiertnie odznaczony Orderem Polonia Restituta II klasy.

Leśmian odwołuje się – zwłaszcza w wierszach z tomu Łąka – do folkloru: wprowadza realia ludowego życia, motywy z wierzeń i baśni, a także ludowego bohatera: parobka, dziada, Świdrygę, Midrygę, Jawrzona, dwóch Maciejów, Migonia, Jawrzona... Również podmiot liryczny jest stylizowany na ludowego gawędziarza. W Napoju cienistym Leśmian przeciwstawia świat i zaświat: świat i okolicę pośmiertną. Dzieli je wyraźna linia demarkacyjna, Leśmian jednak uparcie szuka w zaświecie świata; przestrzeń zaświatowa jest przestrzenią antropocentryczną. Leśmian kreuje zaświat z sensualistycznym zacięciem; jego liryka łączy wrażenia dźwiękowe, wizualne i haptyczne. Język poetycki Leśmiana osiągnął wysoki stopień autonomii: twórca uwalnia słowa od znaczeń i zależności, którymi obciążone są w mowie potocznej; wprowadzając je w nowe konteksty, tworzy nowe znaczenia. Chętnie stosując neologizmy, kreuje nowe byty. Poeta modyfikuje frazeologię, na miejsce starych reguł gramatycznych tworzy nowe, wykorzystuje specyficzny, rozbudowany typ metafory, traktując ją jako punkt wyjścia do tworzenia kolejnych metafor. Stosując onomatopeje, Leśmian skupia uwagę odbiorcy na walorach brzmieniowych słów.

Teatr Artystyczny (maj – listopad 1911)

Teatr Artystyczny, którego współtwórcą był Bolesław Leśmian, stanowi, mimo swojej efemeryczności, ważny epizod w historii teatru polskiego, jego twórcy bowiem usiłowali przenieść na nasz grunt postulaty Wielkiej Reformy. Teatr powstał w maju 1911 roku; korzystał z opuszczonej z sezonie letnim, źle wyposażonej sceny Teatru Małego w gmachu Filharmonii i z zespołu tego teatru. W repertuarze panował chaos: obok klasyki (Molier, Fredro, Arystofanes) i dramatów współczesnych (Wyspiański, Maeterlinck), wystawiano sztuki bulwarowe i melodramaty; dla Leśmiana ważniejsza niż tekst była jednak inscenizacja. Obowiązującemu w Teatrze Rozmaitości gwiazdorstwu przeciwstawiał grę zespołową, priorytetowi autora i literatury dramatycznej – podporządkowanie literatury teatrowi. Współtwórcami przedstawienia teatralnego mieli być reżyser, autor, aktorzy, malarz i kompozytor, przy czym podstawową rolę Leśmian przyznawał reżyserowi. Domagał się prowadzenia prób czytanych, dokładnej analizy utworu, rzetelnej pracy nad rolą, dokładnego wypracowania sytuacji scenicznych oraz prób z dekoracjami i w kostiumach. Każda sztuka miała być grana w specjalnie dla niej przygotowanej scenografii (co nie było w tamtych latach powszechne), podporządkowanej ogólnej koncepcji inscenizacyjnej.

Ambicje założycieli teatru rozbijały się jednak o brak praktycznego doświadczenia (dysponował nim jedynie Orliński), a przede wszystkim – brak środków. Teatr, utrzymując się z wpływów z kasy, był zmuszony walczyć o widza. Publiczność przyjmowała eksperymenty inscenizacyjne Leśmiana i jego współpracowników jako dziwactwa, toteż w pogoni za widzem teatr stopniowo obniżał poziom artystyczny. Po zakończeniu sezonu letniego, Teatr Artystyczny, nie mając sceny w Warszawie, wyruszył w objazd, a w listopadzie zakończył ostatecznie działalność. Leśmian jednak odszedł z teatru jeszcze przed rozpoczęciem objazdu i odciął się od dalszych poczynań niedawnych współpracowników.

Swoje nowatorskie przemyślenia na temat teatru Leśmian zawarł w szkicach Tajemnice widza i widowiska (pierwodruk: „Kurier Warszawski”, 1909; Szkice literackie, PIW, Warszawa 1959) oraz O sztuce teatralnej (pierwodruk: Literatura i sztuka, 1911; Myśl teatralna Młodej Polski. Antologia, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1966).

Leśmian jest również autorem dwóch baśni mimicznych, powstałych w latach poprzedzających I wojnę światową, Pierrota i Kolombiny oraz Skrzypka opętanego i innych prób dramatycznych: Bajki o złotym grzebyku, Zdziczenia obyczajów pośmiertnych, Dziejby leśnej, a także niezachowanego tekstu rosyjskiego Wasilij Basłajew.

Bibliografia

• Leśmian, Bolesław: Utwory dramatyczne. Listy, zebrał i opracował Jacek Trznadel. Dzieła wszystkie, t. 4, Warszawa 2012 (zwiera dramaty: Pierrot i Kolombina, Skrzypek opętany, Dziejba leśna, Zdziczenie obyczajów pośmiertnych oraz zachowany akt dramatu Bajka o złotym grzebyku);
• Leśmian, Bolesław: Klechdy polskie. Warszawa 1978;
• Leśmian, Bolesław: Poezje wybrane. Opracował J. Trznadel, Wrocław - Warszawa - Kraków 1991, Biblioteka Narodowa seria I, nr 217;
• Z pism Bolesława Leśmiana, t. 1 – 3 (Szkice literackie; Utwory rozproszone - Listy; Poezje). Opracował i wstępem poprzedził J. Trznadel, Warszawa 1959 – 1965;
   
• Głowiński, Michał: Wiersze Bolesława Leśmiana. Interpretacje, Warszawa 1971;
• Ratajczak, Dobrochna: Teatr Artystyczny Bolesława Leśmiana : z problemów przełomu teatralnego w Polsce (1893–1913), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1979;
• Rymkiewicz, Jarosław Marek: Leśmian. Encyklopedia, Warszawa 2001;
• Stone, Rochelle Heller: Bolesław Leśmian, The Poet and His Poetry, Berkeley – Los Angeles – London 1976;
• Studia o Leśmianie, red. Michał Głowiński i Janusz Sławiński, Warszawa 1971;
• Trznadel, Jacek: Twórczość Leśmiana (Próba przekroju), Warszawa 1964;