Szymon An-ski
właśc. Salomon (Szlojme) Zeinwel Rapoport
Dramatopisarz, publicysta, zbieracz folkloru. Pisał po rosyjsku i w jidysz.
Urodził się pod Witebskiem (dzisiejsza Białoruś). Choć pochodził z ortodoksyjnej rodziny, jako młody człowiek stał się zwolennikiem idei Haskali, czyli żydowskiego Oświecenia. Następnie związał się z rosyjskimi narodnikami (zwolennikami rewolucji agrarnej w Rosji i obalenia caratu), za co prześladowała go carska policja. Debiutował w 1883 w piśmie „Woschod”, pierwszą powieść opublikował rok później. W 1892 groziło mu aresztowanie, wyjechał więc przez Berlin do Paryża, gdzie spędził trzynaście lat; został tam prywatnym sekretarzem Piotra Ławrowa, publicysty i filozofa, jednego z ideologów narodników. Jest autorem hymnu żydowskiej partii socjalistycznej Bund Di Szwue (Przysięga, 1902). Przetłumaczył także Międzynarodówkę z francuskiego na jidysz. W 1905 An-ski wrócił do Rosji, trzy lata później ożenił się z pianistką Esterą Glezerman.
W 1911 stanął na czele niewielkiej grupy prowadzącej badania etnograficzne wsi i miasteczek żydowskich na Wołyniu i Podolu. Wyprawa trwała trzy lata, w tym czasie między innymi fotografowali stare synagogi i inne historyczne miejsca, zbierali dokumenty, nagrywali na fonografie piosenki, przysłowia, melodie religijne. W pierwszej połowie 1915 An-ski podróżował po Galicji i Bukowinie jako wysłannik petersburskiego żydowskiego Komitetu Pomocy, organizując wsparcie dla gmin żydowskich, w lutym 1920 ukończył spisywanie wspomnień z tej wyprawy – wydanie polskie pod tytułem Tragedia Żydów galicyjskich w czasie I wojny światowej. Wrażenia i refleksje z podróży po kraju ukazało się w 2010.
Po rewolucji 1917 roku An-ski mieszkał w Wilnie i Warszawie. Z jego inicjatywy powstało w Wilnie Żydowskie Towarzystwo Historyczno-Etnograficzne. Zmarł w Otwocku, jest pochowany na warszawskim cmentarzu żydowskim.
Twórczość
Twórczość An-skiego jest różnorodna – poza studiami na temat folkloru znajdziemy w niej wiersze, opowiadania i sztuki teatralne, z których najwybitniejsza to Dybuk. Na pograniczu dwóch światów. Pomysł dramatu zrodził się podczas wyprawy na Wołyń i Podole. Autor wykorzystał w niej legendę żydowską o potępionej duszy, która wstępuje w ciało żyjącego człowieka, by oczyścić się z popełnionego grzechu lub poszukiwać zadośćuczynienia za doznane za życia krzywdy. Aby wypędzić dybuka, odprawia się egzorcyzmy.
Pierwsza wersja dramatu (1914) została napisana po rosyjsku i w jidysz, potem przełożono ją na język hebrajski. Rewolucja i wojna w 1918 roku sprawiły, że An-ski przyjechał do Polski, ale nie wziął ze sobą rękopisu sztuki. Ostateczna wersja Dybuka (1920) została napisana w jidysz na podstawie opublikowanego hebrajskiego przekładu poety Chaima Nachmana Bialika.
„...Po rewolucji 1917 roku i zdobyciu władzy przez bolszewików, An-ski musiał znowu uciekać – przede wszystkim dlatego, że był członkiem socjalistycznego Bundu, demokratą i wrogiem wszelkiego rodzaju dyktatury. Pierwszym etapem ucieczki było Wilno, gdzie wszedł w kontakt z teatrem Trupa Wileńska.
Na jej właśnie prośbę zrekonstruował zaginioną oryginalną wersje Dybuka w jidysz, i tu doznał życiowego rozczarowania, bo pod długich dyskusjach zespół odrzucił jego dzieło. Zabolało go to tym bardziej, że grupa nie rozumiejąc rzeczywistych intencji autora, uznała sztukę za zacofaną i reakcyjną w formie i treści, a autora za obrońce konserwatyzmu religijnego, całkowicie zapominając, kim An-ski był i o jakie ideały walczył przez całe życie. Autor opuszcza w pośpiechu Wilno, osiada w Otwocku, gdzie wyczerpany psychicznie i fizycznie chorobą, umiera w 1920 roku. Nie doczekał się więc za życia rehabilitacji jako autor dramatyczny. Trupa Wileńska, dręczona wyrzutami sumienia i poczuciem krzywdy wyrządzonej autorowi, po czterech tygodniach intensywnych prób wystawia Dybuka, odnosząc swój największy sukces artystyczny i wywołując entuzjazm krytyki i publiczności.”
(Włodzimierz Herman, „Mój dybuk. W poszukiwaniu tożsamości: drogi, bezdroża, dygresje”, Warszawa 2017, s. 96–97.)
Światowa prapremiera Dybuka odbyła się 9 grudnia 1920 w Warszawie, dana w języku jidysz przez Trupę Wileńską w teatrze Elizeum (przy ul. Karowej); reżyserował Dawid Herman. Słynna premiera w języku hebrajskim odbyła się w Studiu Habima w Moskwie w reżyserii Jewgienija Wachtangowa (31 stycznia 1922).
Dybuk zyskał niezwykłą popularność. Grano go w wielu teatrach, poczynając od Warszawy i Moskwy, na małych miasteczkach kończąc, potem trafił na sceny światowe. W dwudziestoleciu międzywojennym dramat wystawił w Łodzi we własnym tłumaczeniu z jidysz Andrzej Marek (1925).
![](http://www.akademiapolskiegofilmu.pl/files/PL/Historia_Polskiego_Filmu/FILMY/Dybuk/1-F-2878-1-800x800.jpg)
Po wojnie Dybuka reżyserowali między innymi Andrzej Wajda (przekład Ernesta Brylla, Stary Teatr, Kraków 1998) oraz Krzysztof Warlikowski (przekład Michała Friedmana, Teatr Rozmaitości, Warszawa 2003). Warlikowski włączył do Dybuka An-skiego opowiadanie Hanny Krall o tym samym tytule – historię Amerykanina Adama S. noszącego w sobie duszę przyrodniego brata, który zginął w getcie podczas wojny. „Dybuk jest kontynuacją życia – mówił Warlikowski. – Jest też świadectwem wędrówki dusz, ich odnajdywania się. Współcześnie jest uosobieniem pamięci, której nie chcemy się pozbyć, którą chcemy kultywować w sobie, pamięci, która nas dzisiaj ocala”.
Dybuk doczekał się też ekranizacji – w 1937 roku film nakręcił Michał Waszyński.
Nowożytny teatr żydowski
Żydowski teatr wywodzi się z przedstawień religijnych urządzanych podczas święta Purim ustanowionego na pamiątkę cudownego ocalenia Żydów. Jest to radosne święto, z dobrym jedzeniem, prezentami, korowodami przebierańców. Tak zwane purimszpile prezentowały sceny o tematyce biblijnej i grano je we wszystkich krajach Europy.
Za początek nowożytnego teatru żydowskiego przyjmuje się umownie rok 1862, kiedy na scenie w seminarium rabinackim w Żytomierzu odbyła się premiera komedii Serkełe Salomona Ettingera. W 1876 pierwszy zawodowy teatr w ogródku-kawiarni w Jassach (dziś Mołdawia) założył aktor i dramatopisarz Abraham Goldfaden (1840–1908). Jego znaczenie w dziejach sztuki żydowskiej porównuje się do roli naszego Wojciecha Bogusławskiego. Goldfaden pisał komedie, farsy i operetki (Rekruci, Teść i zięć, Czarodziejka), poza tym przetłumaczył na jidysz na przykład Trójkę hultajską Nestroya (Johann Nepomuk Nestroy 1801–1862). Goldfaden ze swoim zespołem jeździł po rumuńskich miasteczkach, grał w Bukareszcie, później występował niemal w całej Europie.
Z amatorskich wędrownych grup zaczęły powstawać zespoły zawodowe grające na stałych scenach: na przełomie XIX i XX wieku teatr żydowski rozwijał się przede wszystkim w Rumunii, Polsce, Rosji, Stanach Zjednoczonych oraz na Węgrzech.
W dwudziestoleciu międzywojennym bardzo popularne były teatry żydowskie w Paryżu, Wiedniu, Londynie, Berlinie i Moskwie. W Polsce od początku XX wieku działały w Lublinie, Łodzi, Krakowie, Wilnie, Warszawie.
W latach dwudziestych XX wieku teatr żydowski osiągnął wysoki poziom artystyczny. Do jego wybitnych artystów należeli: Estera Rachel Kamińska i jej córka Ida Kamińska oraz Jakub Rotbaum. Podczas okupacji niemieckiej, w latach 1940–1942 organizowano teatr w getcie warszawskim.
Po drugiej wojnie światowej działały sceny żydowskie w Łodzi i we Wrocławiu pod dyrekcją Idy Kamińskiej. W 1955 roku połączono je i w Warszawie powstał Teatr Żydowski im. Estery Rachel Kamińskiej. Po wydarzeniach Marca‘68 Polskę opuściła znaczna grupa aktorów (wśród nich Ida Kamińska, dyrektorka teatru). Od 1970 aż do śmierci w 2014 Państwowym Teatrem Żydowskim w Warszawie kierował Szymon Szurmiej (w 2015 dyrekcję objęła Gołda Tencer). Teatr gra w języku jidysz, w repertuarze są sztuki klasyków żydowskich – Abrahama Goldfadena, Szolema Alejchema, Icchaka Lejba Pereca, Szymona An-skiego, a także współczesne – Izaaka Babla czy Arthura Millera.
Współczesny teatr żydowski rozwija się najprężniej w Stanach Zjednoczonych, Rumunii (w Bukareszcie), Argentynie (w Buenos Aires) i oczywiście w Izraelu.
W kraju tym działa Habima (z hebrajskiego „scena”), otwarta w Moskwie w 1918 jako studio teatralne. W 1926 zespół wyjechał na tournée po Europie i Ameryce i nie powrócił do Moskwy. Część trupy została w USA, reszta grała w Palestynie. Tak więc od 1931 zespół działał w Palestynie, a od 1948 jako Narodowy Teatr Habima ma stałą siedzibę w Tel Awiwie. Habima wystawia narodową dramaturgię żydowską i dramat światowy. Zaprasza do współpracy reżyserów z różnych krajów, pracowali tam Aleksander Bardini, Konrad Swinarski, Andrzej Wajda.
Źródło: Stanisław Marczak-Oborski, Przewodnik teatralny, wyd. internetowe, uzup.: Hanna Adamkowska i Anna Nastulanka, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Warszawa 2017 [w przygotowaniu]
Wybrana bibliografia
Utwory
- Dybuk, przeł. Ernest Bryll, Wydawnictwo Kos, Warszawa 1988.
- Dybuk. Między dwoma światami, przeł. Michał Friedman, Teatr Rozmaitości, Warszawa 2003 [dostępny w wersji cyfrowej w serwisie Wolne Lektury];
- Dybuk. Na pograniczu dwóch światów, przeł. Awiszaj Hadari (ze słowem wstępnym Andrzeja Wajdy i esejem Haliny Madeyskiej-Pawlikowskiej), Austeria, Kraków 2007;
- Między dwoma światami. Dybuk, przeł. i opr. Włodzimierz Herman [w:] Włodzimierz Herman, Mój dybuk. W poszukiwaniu tożsamości: drogi, bezdroża, dygresje, Wyd. Naukowe „Scholar”, Warszawa 2017, s. 21-92 [tamże esej o Szymonie An-skim].
Opracowania
- Madeyska-Pilchowa, Anna: Dybuk i Kabała, „Dialog” 1988, nr 4;
- Teatr żydowski w Polsce do 1939 r., „Pamiętnik Teatralny” 1992, nr 1-4;
- Czapliński, Lesław: Dybuk. Na pograniczu tradycyjnej kultury i nowoczesnej sztuki, „Kresy” 1992, nr 9-10;
- Teatr żydowski w Polsce, red. Anna Kuligowska-Korzeniewska i Małgorzata Leyko, Uniwersytet Łódzki, Łódź 1998.
- Dybuk, czyli Dziady, rozm. z Krzysztofem Warlikowskim, „Tygodnik Powszechny 2003, nr 38;
- Pawłowski, Roman; Węgrzyniak, Rafał (współpr.): „Dybuk” – polsko-żydowskie „Dziady”, „Gazeta Wyborcza” 2003, nr 284 [dostępny w wersji cyfrowej];
- Mazur, Daria: Dybuk, Uniwersytet im. Mickiewicza, Poznań 2007;
- Rafał Węgrzyniak Na prawach przeklętych. Postacie Żydów w polskim teatrze XIX i XX wieku, „Notatnik Teatralny” 2009, nr 56-57.