Opera za trzy grosze (Die Dreigroschenoper)
Przedstawienie z muzyką w 3 aktach (9 obrazach) z prologiem; tekst: Bertolt Brecht, wg "Opery żebraczej" Johna Gaya.
Prapremiera: Berlin 31 VIII 1928.
Osoby: Jonathan Jeremiah Peachum, przywódca cechu żebraków; Pani Peachum; Polly Peachum, ich córka; Macheath, zwany Mackie ,,Majcher", herszt bandy ulicznych rozbójników; Brown, szef policji londyńskiej; Lucy, jego córka; bandyci Macheatha: Walter "Wierzba Płacząca", Jakub "Zgięty Palec", Mateusz "Moneta", Robert "Pila"; Ede; Jimmy; Filch, żebrak; Jenny, prostytutka; Smith, policjant; żebracy, prostytutki, policjanci.
Akcja rozgrywa się w Londynie na początku XVIII w.
Prolog: Po majestatycznych akordach uwertury wywoływacz na targu w Soho zaczyna śpiewać pochwałę dzielnych czynów sławnego bandyty Mackie "Majchra".
Akt I. Obraz 1. Peachum w dłuższym monologu wyjaśnia publiczności zasady działania swego przedsiębiorstwa, jednoczącego cały cech londyńskich żebraków i skutecznie likwidującego wszelką konkurencję z zewnątrz. Oddając Peachumowi część swych dochodów, żebracy mogą liczyć na jego opiekę i... zaopatrywać się w jego obszernych składach we wszelkie rekwizyty służące do wzbudzania litości przechodniów. Pani Peachum donosi mężowi, że Polly zbyt często przyjmuje odwiedziny przystojnego mężczyzny. Z opisu osobnika Peachum domyśla się, że musi to być herszt bandytów Mackie, zwany "Majcher", i postanawia przywołać córkę do porządku.
Obraz 2. W obszernej stajni, pięknie urządzonej przy pomocy kradzionych mebli, odbywa się wesele Polly z Mackie "Majchrem". Rozbrzmiewa "Weselna pieśń biedaków", zaś Polly śpiewa dla gości piosenkę o "Jenny wśród piratów". Lecz weselni goście ulatniają się w popłochu, bo oto pojawia się szef policji Brown, zwany "Tygrysem". Okazuje się, że Brown i Macheath byli niegdyś kolegami w wojsku podczas wojny i teraz również pozostali przyjaciółmi. Brown otrzymuje regularnie od Mackie'ego znaczną sumę pieniędzy, w zamian za co Mackie może swobodnie uprawiać swój proceder. Scena kończy się miłosnym śpiewem Mackie'ego i Polly.
Obraz 3. Polly donosi rodzicom o swym małżeństwie z Macheathem. Rozgniewany Peachum postanawia zadenuncjować Mackie'ego policji, gdy tylko pozna miejsce jego pobytu. Pani Peachum ma to zbadać.
Akt II. Obraz 1. Polly oznajmia Mackie'emu, że ojciec go zadenuncjował i nawet Brown nie może już nic pomóc. Mackie przygotowuje się do ucieczki.
Interludium : przed kurtyną pojawia się pani Peachum z prostytutką Jenny, która przyrzeka jej zameldować zaraz policji, gdyby tylko Mackie się pojawił.
Obraz 2. Mackie przybywa do domu publicznego w Turnbridge, gdzie dawniej bywał częstym gościem. Nie wiedząc, że Jenny właśnie go denuncjuje, śpiewa "Balladę sutenera", wspominając swą dawną miłość do niej. Jenny wraca i zaczyna flirtować z Mackie'em (w rytmie tanga). Wchodzą policjanci - Mackie ucieka przez okno, ale na dole zostaje pojmany i odstawiony do więzienia. Teraz dopiero Jenny zaczyna żałować swego postępku.
Obraz 3. Mackie siedzi samotnie w więziennej celi (shimmy "Ballada o wygodnym życiu"). Polly odwiedza go tam. Między nią a Lucy Brown, dawną przyjaciółką Mackie'ego, dochodzi do gwałtownej kłótni, z której korzysta Mackie i... ucieka z więzienia, ku cichej radości Browna. Teraz jednak Peachum grozi Brownowi, że przy pomocy swoich żebraków zepsuje mające się właśnie odbyć uroczystości koronacyjne. To oznaczałoby koniec kariery Browna, więc rad nierad wydaje polecenie ponownego ujęcia Mackie'ego.
Akt III. Obraz 1. Peachum czyni przygotowania do demonstracji, która ma zakłócić pochód koronacyjny. Aby ten plan udaremnić, Brown zamierza zaaresztować Peachuma. Żebracy przebierają się za muzykantów, zaś Peachum daje Brownowi do wyboru: albo Macheath zostanie natychmiast powieszony, albo żebracy rozpoczynają swój pochód. Z ciężkim sercem wydaje Brown rozkaz natychmiastowego aresztowania Mackie'ego. Interludium: Przed kurtyną występuje Jenny z katarynką, śpiewając "Pieśń o Salomonie".
Obraz 2. Polly próbuje dowiedzieć się od Lucy o miejscu pobytu Mackie'ego, lecz zanim Lucy zdążyła odpowiedzieć, straż więzienna przyprowadza Mackie'ego. Pani Peachum przynosi dla Polly wdowi strój, gdyż niebawem Mackie zawisnąć ma na szubienicy.
Obraz 3. W celi śmierci Mackie myśli o pożegnaniu się z życiem - liczy jeszcze tylko na pomoc swojej bandy. Jednak rozbójnikom Mackie'ego nie udało się zebrać dostatecznej ilości pieniędzy, aby przekupić policjantów i straż więzienną. Przychodzą zatem wszyscy, aby go pożegnać. Mackie wyrusza w ostatnią drogę - pod szubienicę. W tym jednak momencie Peachum zwraca się do publiczności i oznajmia, że sztuka zakończy się inaczej: Mackie nie powinien zawisnąć na szubienicy. Pojawia się Brown z wiadomością, iż król zadecydował ułaskawić Mackie'ego. Radosny finał zamyka całość opery.
Niebywałe powodzenie "Opery za trzy grosze" przewyższyło nawet sukcesy "Jonny spielt auf". Krenek wprowadził do swej opery elementy operetki i jazzu. Weill zaś poszedł jeszcze dalej, wykorzystując formy współczesnej muzyki tanecznej, powiązane mówionymi dialogami. Wykonawcami są tu nie śpiewacy operowi, lecz raczej aktorzy o pewnych kwalifikacjach wokalnych, toteż każda prawie scena mogła sobie pozwolić na wystawienie "Opery za trzy grosze", co oczywiście znakomicie wpłynęło na zwiększenie ilości premier.
"Opera za trzy grosze" jest zmodernizowaną wersją "Opery żebraczej" Gaya i Pepuscha, powstałej w 1728 jako parodia oper Haendla; zawiera ona jednocześnie wiele elementów satyrycznych. Oczywiście ten element parodii i satyry stracił już aktualność w XX w. - natomiast wykorzystał Weill wespół z Brechtem sam kapitalny temat i klimat akcji rozgrywającej się w świecie mętów społecznych i przestępców wielkiego miasta. Utwór tej treści trafił na grunt bardzo podatny w okresie międzywojennym, gdy nader modna była tematyka "apaszowska".
Źródło: Przewodnik Operowy Józef Kański, PWM 1997
Trzy akty z prologiem; tekst (wg "Opery żebraczej" Johna Gaya): Bertolt Brecht.
Prapremiera: Berlin 28 VIII 1928.
Premiera polska: Warszawa 17 V 1929.
Osoby: Jonatan Jeremiasz Peachum, właściciel przedsiębiorstwa "Przyjaciel Żebraka"; Celia Peachum, jego żona; Polly, ich córka; Macheath, zwany Mackie Majcher; Brown, naczelnik policji londyńskiej; Lucy, jego córka; Matyjas ,,Kikut", Kuba "Krzywy Paluch", Walter "Karawaniarz", Robert ,,Pila", Jimmy "Wyskrobek" - bandyci z bandy Macheatha; Edek; Pastor Kimball: Smith, policjant; Ruda Jenny, prostytutka; Pilch, żebrak; prostytutki, żebracy, policjanci, Goniec królewski. Akcja rozgrywa się w Londynie, z początkiem XVIII w.
Akt I. Na jarmarku w Soho uliczny śpiewak opiewa czyny najsłynniejszego londyńskiego bandyty, Mackie Majchra ("Lamentacja o Mackie Majchrze")... Nędzarze żebrzący na jarmarku w Soho to podopieczni Jonatana Peachuma, który od dawna już doszedł do wniosku, że z ludzkiej nędzy można wyciągnąć spore korzyści, i zjednoczył londyńskich biedaków, łotrzyków i kaleki w jedną, doskonale zorganizowaną żebraczą armię. Poucza ich, jak i gdzie mają żebrać, dostarcza odpowiednie do ich wyglądu rekwizyty i kostiumy, przydziela im rejony, likwiduje wszelką "niezorganizowaną" konkurencję, w zamian pobierając procenty od wyżebranych pieniędzy. A że na nędzę i kalectwo ludzie nie lubią patrzeć obojętnie, więc interesy prosperują świetnie; pan Peachum zalicza się do osób zamożnych.
Właśnie wydaje koncesję i "wyposażenie" młodemu człowiekowi, trudniącemu się dotychczas żebraniem amatorskim, gdy pani Peachum przychodzi z kiepską wieścią: ich córka, Polly, przyjmuje coraz częściej odwiedziny wykwintnego mężczyzny, zwanego "kapitanem". Z opisu jego sylwetki i nienagannej elegancji stary Peachum domyśla się, iż jest to znany łajdak i bandyta, Mackie Majcher. Widzi, że musi z córką porozmawiać poważnie; niestety - widzi również, że Polly nie ma w domu.
To zrozumiałe, że nie ma. Polly bowiem bierze właśnie ślub z Mackie Majchrem. W obszernej, opuszczonej stajni, przeistoczonej w ślubny salon za pomocą ukradzionych mebli, w bandyckiej kompanii, po załatwieniu wszelkich formalności przez sprowadzonego siłą, wystraszonego pastora, Polly i Mackie obchodzą weselną uroczystość. Polly, podniecona winem i sytuacją, śpiewa song o Jenny, narzeczonej pirata, hotelowej posługaczce, która marzy o zemście na znienawidzonych hotelowych gościach ("Narzeczona pirata").
W stajni zjawia się także naczelnik londyńskiej policji, Brown, zwany "Tygrysem". Bandyci kryją się w popłochu, okazuje się jednak, że Brown i Mackie byli kiedyś razem w wojsku, teraz - podtrzymują starą przyjaźń, tym bardziej że Mackie nieźle się Brownowi - w zamian za spokój - opłaca.
Polly zwierza się rodzicom z małżeństwa z Mackie'm ("Barbara-Song"). Dla Peachuma strata córki to wielki cios, toteż nie zamierza się z nim pogodzić. Postanawia zadenuncjować swego zięcia na policji; uwolni w ten sposób córkę od kłopotliwego męża, a jednocześnie zyska nagrodę pieniężną. To również się przyda, bo wprawdzie "człowiek hołduje chętniej dobru niźli złu, ale warunki nie sprzyjają mu".
Akt II. Polly uprzedza Mackie'go o zamiarze ojca. W przypadku denuncjacji przyjaźń Browna niewiele mu pomoże, Mackie zleca zatem żonie kierowanie bandą i - ucieka. Że jednak jego stałym zwyczajem jest odwiedzać co czwartek burdel w Turnbridge, nie rezygnuje i teraz z tej drobnej przyjemności, nie zważając na niebezpieczeństwo. Spotyka tu swoją dawną przyjaciółkę, Jenny. Ta jednak, opuszczona teraz przez niego, a w dodatku namówiona przez panią Peachum, wskazuje policji miejsce pobytu Mackiego. I dopiero gdy Mackie zostaje schwytany i odprowadzony do więzienia, Jenny zaczyna żałować tego czynu.
Za kratami Mackie wzdycha do wygodnego życia. Jego przyjaciel Brown ze łzami w oczach tłumaczy się z konieczności zamknięcia go w celi i błaga o przebaczenie. Mackie, śmiertelnie obrażony, traktuje go ozięble; serdeczniej rozmawia z Polly i z Lucy Brown (córką naczelnika, swoją dawną przyjaciółką), które odwiedzają go w więzieniu i - zazdrosne o siebie, kłócą się straszliwie. Korzystając z zamieszania, przy pomocy Lucy i ku radości Browna, Mackie ucieka.
Stary Peachum, zaniepokojny takim obrotem sprawy, nie daje za wygraną: grozi Brownowi, że jeśli nie znajdzie i nie powiesi Macheatha, on - z armią swych żebraków i kalek zakłóci przygotowywany właśnie w Londynie pochód koronacyjny. Brown ostrzega, że rozpędzi i zniszczy nędzarzy, Peachum jednak zna swoją siłę: "Jakże to będzie wyglądało? W dniu koronacji Najmiłościwszej Królowej policja bije kaleki?"... I załamany naczelnik policji widzi, że nie obejdzie się bez ponownego umieszczenia przyjaciela w celi.
A Mackie, na wolności, nie chowając urazy, bawi się razem z Jenny.
Akt III. Peachum kończy organizować wielką demonstrację żebraków londyńskich, wymierzoną przeciw pochodowi koronacyjnemu. Brown próbuje jeszcze porozumieć się z nim, odwlec moment stracenia Macheatha, lecz Peachum jest bezwzględny. Mackie musi zawisnąć na szubienicy.
Jenny śpiewa publiczności song o królu Salomonie, nawiązując do historii swego kochanka, którego zmysłowość ściągnęła nań cały szereg nieszczęść... Mackie zostaje ponownie doprowadzony do więzienia i - wszystko wskazuje na to, że teraz - gra skończona. Pani Peachum przynosi Polly wdowią suknię, aby godnie mogła opłakiwać męża; można by wprawdzie jeszcze przekupić strażnika, ale koledzy Mackie Majchra nie zebrali odpowiedniej sumy, żegnają go więc tylko dobrym i czułym słowem. A Mackie - wygłasza swoje ostatnie credo, precyzyjnie i dosadnie określając sytuację społeczną w kapitalizmie, po czym balladą o zaskakującym finale zwraca się do wszystkich swych bliźnich z prośbą o przebaczenie: "Niech ktoś wam tęgo mordy skuje żelaznym drągiem, aż do krwi. Ponadto nic nie potrzebuję i - proszę was - przebaczcie mi..."
Zbliża się chwila wykonania wyroku. Mackie stoi już pod stryczkiem, gdy oto zjawia się goniec królewski z wiadomością, iż królowa ułaskawiła Mackie Majchra, co więcej - przyznała mu tytuł szlachecki i dożywotnią rentę dla niego i żony. Radosny finał może więc zwieńczyć operę...
"Opera za trzy grosze" to utwór formalnie bardzo specyficzny. Tytuł sugeruje dzieło w zasadzie muzyczne, jest jednak zwodniczy, nawiązujący po prostu do pierwowzoru dzieła, do "Opery żebraczej" Johna Gaya (1728). Utwór Brechta i Weilla bywa wystawiany nie w teatrach muzycznych, lecz w dramatycznych, grany przez śpiewających aktorów, a jego songi - zwłaszcza otwierające go "Lamentacje o Mackie Majchrze" - stały się światowymi przebojami, nagrywanymi przez wokalistów i instrumentalistów wszystkich narodowości i wszystkich... dziesięcioleci, jakie minęły od premiery "Opery".
Zatem - sztuka czy musical? Raczej to drugie; musical prekursorski, bliższy dzisiejszym dziełom tego gatunku niż ówczesnym broadwayowskim rewiom z cylindrami i girlsami (wyjąwszy wcześniejszy o rok od "Opery" "Statek komediantów"). Oryginalny jest także skład zespołu muzycznego w Operze (wg partytury Weilla): dwa saksofony (na zmianę z klarnetami), dwie trąbki, puzon, banjo, harmonijka ustna, fortepian, fisharmonia i kotły, wiolonczela i kontrabas.
Obok "Lamentacji o Mackie Majchrze" wielką karierę zrobiły dwa inne songi: "Narzeczona pirata" i tzw. "Barbara-song", czyli piosenka Polly o tym, jak uległa Macheathowi. Polskie tłumaczenie "Opery" jest dziełem Bruno Winawera; po wojnie opracowała je na nowo Barbara Witek-Swinarska, songi tłumaczył Władysław Broniewski. Poza premierową, przyciężką inscenizacją Schillerowską (kierownictwo muzyczne: Grzegorz Fitelberg!), do historii "Opery" w Polsce przeszły także spektakle: Jakuba Rotbauma we Wrocławiu (1957; Macheath - Zbigniew Wójcik), Konrada Swinarskiego w Warszawie (1958; Macheath - Tadeusz Pluciński, Polly - Kalina Jędrusik), Lidii Zamkow w Krakowie (1965; Macheath - Leszek Herdegen).
Dwukrotnie filmowano "Operę za trzy grosze". W 1931 w dwu wersjach: niemieckiej (z Rudolfem Forsterem) i francuskiej (z Albertem Prejeanem) oraz w 1963, w RFN, z Curdem Jurgensem i Hildegard Kneff (Jenny). Pierwsza ekranizacja, reżyserowana przez G. W. Pabsta, należy dziś do klasycznych dzieł światowej kinematografii.
Źródło: Przewodnik Operetkowy Lucjan Kydryński, PWM 1994
Ukryj streszczenie
