Pan Twardowski
Balet-pantomima w 9 obrazach. Libretto: Ordon (Stefania Różycka) wg legendy polskiej z XVIII w.; muzyka: Ludomir Różycki; choreografia: Piotr Zajlich; scenografia: Wincenty Drabik.
Prapremiera: Warszawa 9 V 1921, Teatr Wielki.
Osoby: Twardowski, szlachcic polski, czarnoksiężnik - Zygmunt Tokarski; Diabeł - Piotr Zajlich; pani Twardowska - Jadwiga Jezierska; Królowa Podziemi i Królowa Wschodu - Halina Szmolcówna; Bachantka - Irena Szymańska; Niewolnik - Zygmunt Dąbrowski; król Zygmunt August - Gustaw Iwo; duch królowej Barbary - Lucyna Truszkowska; Maciek, sługa Twardowskiego - Adam Blancard; wierzyciele Twardowskiego, sowy, puchacze, koty, Kominiarz, Wiślanki, Góral, diabły, czarownice, przekupki krakowskie, Cyganie, żacy, Lajkonik, dworzanie królewscy, odaliski, karczmarz i karczmarka, mieszczanie i mieszczanki krakowskie, wieśniacy i wieśniaczki. Rzecz dzieje się w Krakowie w XVI w.
Obraz 1. Pracownia Twardowskiego. Przed kominkiem siedzi zamyślony pan Twardowski, zmartwiony niepowodzeniami swych alchemicznych doświadczeń. Raz jeszcze bezskutecznie powraca do nich, miesza w tyglu, wertuje grube księgi. Lecz oto zjawiają się wierzyciele z nie zapłaconymi rachunkami i gwałtownie dopominają się o pieniądze. Mistrz cofa się przed nimi i pokazuje puste kieszenie. W sukurs przychodzi mu energiczna pani Twardowska i wypędza natrętów. Alchemik z rezygnacją powraca do przerwanych doświadczeń i wreszcie zrozpaczony wzywa diabelskiej pomocy. Na wezwanie z komina wyskakuje Diabeł i ofiarowuje swe usługi. Po chwili obaj ulatują przez komin w świat.
Obraz 2. Dachy Krakowa. W świetle księżyca tańczą na dachach sowy i puchacze. Z komina wychodzą Twardowski i Diabeł, płosząc uciekające przed nimi ptaki. Po odejściu tych obcych nocnemu życiu ludzkich postaci gromadzą się koty (taniec kotów i Białej Kotki). Wstaje świt. Na dachy wspina się kominiarz i zabiera się do czyszczenia kominów.
Obraz 3. Kopalnie srebra w Olkuszu. Diabeł przyprowadza Twardowskiego do podziemnej groty, by roztoczyć przed nim widok skarbów i bogactwa. W grocie tańczą Wiślanki i Królowa Podziemi (walc). Zjawia się też groźny Król Podziemi i strażnik skarbów, olbrzymi smok. Przechodzą tamtędy także górnicy i tańczą górale (góralski i zbójnicki).
Obraz 4. Krzemionki. Na dzikiej polanie, wśród skał, piękne czarownice kuszą Twardowskiego. Oszołomiony i porwany rytmem piekielnego sabatu, mistrz podpisuje własną krwią cyrograf, mocą którego oddaje duszę piekłu w zamian za spełnienie wszystkich życzeń na ziemi. Zastrzega jednak, że dopełnienie umowy może się odbyć tylko w Rzymie. Diabły ogarnia szalona radość.
Obraz 5. Rynek krakowski. Na Rynku ruch, gwar i zamieszanie, kłótnie przekupek, przemarsz Lajkonika zwierzynieckiego, figle żaków (krakowiak). Wchodzi odmłodzony, bogato ubrany pan Twardowski, hojnie rzuca grosiwo i zabawia lud psotami. Cyganie tańczą czardasza. W końcu mistrz zaczarowuje cały Rynek, wszyscy tańczą w zapamiętaniu ku uciesze Twardowskiego i nieodstępnego Diabła.
Obraz 6. Komnata królewska na Wawelu. Król Zygmunt August pogrążony jest w smutnych rozmyślaniach po śmierci ukochanej żony Barbary (polonez tragiczny). Dworzanie wprowadzają Twardowskiego, któremu król rozkazuje, by wywołał ducha zmarłej. Mistrz rozpoczyna zaklęcia, komnata wypełnia się dymem i nagle ukazuje się zarys postaci Barbary. Król pada zemdlony, a Twardowski z nieodłącznym Diabłem uciekają.
Obraz 7. Fantastyczna kraina Wschodu. Wpatrując się w czarodziejskie lustro, Królowa Wschodu odgaduje przyjście oczekiwanego kochanka i czyni przygotowania na jego przyjęcie. Zjawia się Twardowski, królowa wiedzie go do miłosnego łoża, a odaliski i bachantki tańczą na cześć kochanków.
Obraz 8. Polana pod karczmą "Rzym". Stęskniony za ojczyzną Twardowski przychodzi na polanę przed karczmą, gdzie tańczą wieśniacy (oberek) oraz karczmarz i karczmarka (taniec żydowski). Zjawia się piękna diablica Krasawica (kozak) i kusząc Twardowskiego, wciąga go do karczmy. I tak Twardowski znalazł się w "Rzymie", gdzie zgodnie z umową musi oddać diabłom duszę. Karczma zapada się, diabły porywają swą ofiarę.
Obraz 9. Apoteoza. Nad uśpioną ziemią świeci księżyc, wokół niego kołyszą się gwiazdy. Z kościoła płynie śpiew porannych godzinek. Uczepiony księżyca wisi Twardowski, uratowany dźwiękami nabożnych pieśni. Pozostanie tam aż do końca świata.
Treść baletu oparta jest na znanej legendzie o czarnoksiężniku Twardowskim, postaci na wpół historycznej, a na wpół fantastycznej, o której wiele mówią podania ludowe. Barwny, renesansowy Kraków, fantastyczny świat diabelski, ludowe obyczaje i tańce stanowią tło dość ubogiej pod względem dramatycznym akcji, rozbitej na szereg obrazów, w których obecność Twardowskiego jest czasem tylko pretekstem do pokazania rozmaitych tańców, dość przypadkowo zestawionych. Muzyka, bogata w rytmy taneczne i efekty kolorystyczne, utrzymana jest w stylu późnoromantycznym, motywy polskie sąsiadują z wtrętami pseudoorientalnymi lub wiedeńskimi.
Temat legendy o mistrzu Twardowskim miał już wcześniejszą wersję sceniczną w postaci baletu "Pan Twardowski" A. Sonnenfelda, libr. i chor. V. Calori. Premiera jego odbyła się 7 VII 1874 w Teatrze Wielkim w Warszawie, kostiumy K. Miller, z udz. H. Cholewickiej, J. Popiela, S. Gillerta i L. Rządcy. Balet cieszył się wielkim powodzeniem i utrzymał się na scenie niemal aż do premiery swego następcy. "Pan Twardowski" Różyckiego, pierwszy balet polski wystawiony w niepodległej Polsce, był próbą zbudowania wielkiej formy symfonicznej, opartej na polskim folklorze. Zajął on wyjątkowe miejsce w repertuarze jako reprezentacyjna i posiadająca już przeszło półwiekową tradycję pozycja polska. Druga jego premiera odbyła się w Poznaniu 11 IX 1929, Teatr Wielki, chor. M. Statkiewicz, sc. S. Jarocki, w obs. M. Statkiewicz (Twardowski), L. Chrzanowski (Diabeł), Z. Grabowska (Najpiękniejsza), I. Jedyńska (Królowa Wschodu i Krasawica). Wersja P. Zajlicha, skrócona do 8 obrazów, wznowiona była w warszawskim Teatrze Wielkim 9 VI 1933, a po raz ostatni przed wojną w nowej insc. 28 I 1938. W tym czasie wystawiły też "Pana Twardowskiego" teatry zagraniczne: Kopenhaga 9 XII 1924, Teatr Królewski, chor. G. Uhlendorff, sc. P. Nielsen, w obs. G. Uhlendorff i R. Jensen oraz E. Jórgen-Jensen w rolach kobiecych, Praga 8 VII 1925, Narodni divadlo, chor. R. Remislavsky, sc. J.M. Gottlieb, w obs. R. Remislavsky, E. Tomira, J. Nikolska i H. Stćpankova, Zagrzeb 22 XII 1925, Teatr Narodowy, chor. M. Froman, sc. V. Uljaniszczew, w obs. M. Vusković i Max Froman, Brno 1 III 1926, chor. J. Hladik, LV. Psota w roli Diabła.
W Polsce po II wojnie światowej "Pana Twardowskiego" wystawiły wszystkie teatry operowe, nieraz w kilku różnych wersjach: Bytom, Śląski Teatr Muzyczny 10 IV 1948, chor. S. Miszczyk, sc. S. Jarocki i 6 VII 1957 Opera Śląska, chor. M. Kopiński, sc. T. Gryglewski, 26 IV 1970, chor. J. Gogol, sc. T. Gryglewski, Warszawa, Opera 16 II 1951, chor. S. Miszczyk, sc. Z. Strzelecki, 19 I 1957, chor. S. Miszczyk, sc. O. Axer, 5 III 1959, chor. F. Parnell, sc. S. Jarocki. Przedstawienie to Balet Opery Warszawskiej pokazał na występach w Monte Carlo IV 1959; Teatr Wielki, 22 XI 1965, chor. S. Miszczyk, sc. J.M. Szancer, 24 VI 1973, chor. W. Gruca, sc. J.M. Szancer, pokazane na występach w Moskwie i Mińsku X 1976, Wrocław, Opera 29 IV 1953, chor. Z. Patkowski, sc. S. Janasik, 22 VII 1962, chor. S. Miszczyk, sc. K. Gac, Gdańsk, Opera Bałtycka 3 VI 1954, chor. J. Jarzynówna-Sobczak, sc. W. Siciński, J. Tartyłło, A. Bobowska i A. Lecewicz, 28 V 1965, chor. J. Jarzynówna-Sobczak i Z. Kamiński, sc. J. Krechowicz, Gdańsk 26 IV 1980, chor. G. Klauzner, sc. A. Rachel, Poznań, Opera 27 X 1955, chor. F. Parnell, sc. S. Janasik, Bydgoszcz, Opera i Operetka, 3 IV 1966, chor. R. Sobiesiak, sc. R. Bubiec, Łódź, Teatr Wielki 24 VI 1967, chor. W. Borkowski, sc. M. Stańczak, pokazane na występach w Lipsku (IX 1968) i Tbilisi (VI 1969).
"Opowieść o mistrzu Twardowskim", chor. T. Gołębiowski, sc. K. Wiśniak, Kraków 21 IV 1980, Teatr Muzyczny, Bydgoszcz 18 X 1982, Opera, chor. P. Śliwa, sc. J. Bernaś.
W okresie powojennym notujemy jeszcze cztery wystawienia "Pana Twardowskiego" za granicą: Ołomuniec 12 III 1949, Divadlo Oldficha Stibora, chor. B. Relsky, sc. J. Prochazka, Lwów 17 XI 1958, Państwowy Teatr Opery i Baletu, chor. N. Triegubow, sc. A. Salman, Nowy Jork 1952, Hunter College, Polski Teatr Tańców, chor. J. Łazowski, Hawana 5 XII 1974, Cojunto Nacional de Danza Moderna pt. "Twardowski i diabeł", chor. W. Borkowski, sc. M. Stańczak.
Inną skróconą wersją legendy o Panu Twardowskim jest balet "Baśń krakowska", natomiast inne ujęcie tego tematu, opracowane również do innej muzyki, to: "Gdzie diabeł nie może...", muz. J. Smoczyński, chor. J. Kapliński, sc. S. Walczak, Warszawa 22 V 1968, Operetka, w obs. J. Dąbrowski (Diabeł), K. Mazurówna (Czarownica).
"Sceny fantastyczne z legendy o Panu Twardowskim", muz. Z. Karnecki, chor. H. Tomaszewski, sc. W. Wigura, Wrocław, 30 X 1976, Wrocławski Teatr Pantomimy.
Źródło: Przewodnik Baletowy Irena Turska, PWM 1997
Ukryj streszczenie