Scenografia

BUNSCH Ali,

właśc. Alojzy Józef Bunsch (17 lutego 1925 Bielsko – 16 lutego 1985 Gdańsk),

scenograf, reżyser, kierownik artystyczny i dyrektor teatru.

Był synem Adama Bunscha, malarza i pisarza, i Ludwiki z Kunaszowskich; wnukiem Alojzego Bunscha, rzeźbiarza; bratankiem Karola Bunscha, pisarza. Jego pierwszą żoną była aktorka Hanna Bunsch z Mazurkiewiczów (ślub w maju 1946), syn z tego małżeństwa Marek Bunsch został malarzem i scenografem; drugą żoną była Aleksandra, doktor medycyny.

W 1939 ukończył dwie klasy gimnazjum ogólnokształcącego w Bielsku. Po wybuchu II wojny światowej, w czasie okupacji niemieckiej uczył się malarstwa w Szkole Przemysłu Artystycznego w Krakowie (Kunstgewerbeschule). Współpracował z podziemnym Teatrem Niezależnym Tadeusza Kantora, przygotowywał dekoracje i rekwizyty, brał udział w przedstawieniach Balladyny (1943) i Powrotu Odysa (1944), w którym grał Pastucha i jednego z Zalotników. Od lutego 1945 studiował w ASP w Krakowie, malarstwo pod kierunkiem Eugeniusza Eibischa i scenografię pod kierunkiem Karola Frycza; dyplom ukończenia studiów („z najwyższym odznaczeniem”) na podstawie projektu do Borysa Godunowa, otrzymał w czerwcu 1952. Scenografii uczył się też w pracowni Andrzeja Pronaszki w Studiu przy Starym Teatrze, otwartym na początku 1945.

Pierwsze scenografie zaprojektował (z Andrzejem Cybulskim) do warsztatów Studia: Beksy w reż. Marii Billiżanki (13 kwietnia 1945) w kierowanym przez nią Teatrze Wesoła Gromadka oraz do Niespodzianki (11 sierpnia tego roku), włączonej do repertuaru Starego Teatru. Później w Teatrze Wesoła Gromadka (od lipca 1948 Teatr Młodego Widza) z Andrzejem Cybulskim projektował scenografie do Pinokia (1946) i Trzech urwisów z Ontario (1948). W czasie studiów zaczął też współpracę z Teatrem Lalek Groteska, gdzie był autorem dekoracji m.in. do: Szewczyka Dratewki (1945, z Marią Borowiejską), Kolorowych piosenek (1946, z Andrzejem Cybulskim), Złotej rybki (1947), Cudownej lampy Aladyna (1948); w Starym Teatrze opracował Króla włóczęgów (1946, z Cybulskim). W 1948–51 pracował w Teatrze Lalek Arlekin w Łodzi, od 1949 był tu kierownikiem plastycznym; projektował dekoracje i lalki, np. do kolejnej wersji Kolorowych piosenek, Wesołej maskarady, Samby i lwa.

Od stycznia 1952 do jesieni 1956 był kierownikiem artystycznym Teatru Łątek (potem pn. Teatr Lalek) w Gdańsku, od września 1956 do końca 1961 też dyrektorem tej sceny, następnie do końca sezonu 1962/63 stałym scenografem. W 1963–68 pracował tu w niepełnym wymiarze, po czym odszedł z teatru. Za jego dyrekcji, w 1957 teatr przyjął nazwę Teatr Lalki i Aktora Miniatura; Bunsch był autorem graficznego godła teatru. We współpracy z reżyserką Natalią Gołębską stworzył widowiska lalkowe takie, jak: Dumna legenda (1954), Żart olszowiecki (1956), Pastorałka (1957), Biwak z przyśpiewkami (1958), Flisak i Przydróżka (1960; nagroda na II Ogólnopolskim Festiwalu Teatrów Lalkowych w Warszawie i Międzynarodowym Festiwalu Teatru Lalek w Bukareszcie), Bo w mazurze taka dusza (1962) oraz Piast i Popiel (1963), nagrodzone Laską Mistrzowską na III i IV Festiwalu Teatrów Lalkowych Polski Północnej w Toruniu). Cennymi pozycjami repertuarowymi były też: Baśń o Wielkim Iwanie (1952, w 1958 wystawiona pt. Baśń o pięciu braciach), Miłość don Perlimplina i Lalki Cachiporry (1961), Baśń o zaklętym kaczorze (1964), Legendy Zodiaku (1965). Niektóre przedstawienia sam reżyserował, np. Kubusia Puchatka (1956), O tym jak krawiec Niteczka królem został (1957), Takie sobie bajeczki (1958). Pod jego kierunkiem Miniatura wypracowała indywidualny styl inscenizacji, oparty na narodowym repertuarze, tradycjach, folklorze. W Teatrze Miniatura po raz pierwszy w Pastorałce oraz Flisaku i Przydróżce, jako dekorację, wykorzystał szopkę krakowską, która później była częstym motywem jego projektów scenograficznych.

Międzynarodowe powodzenie zdobyło przedstawienie Bo w Mazurze taka dusza, pokazywane m.in. na Festiwalu Teatrów Lalkowych w Brunszwiku (1970), Festiwalu Folkloru w Bejrucie (1970), w czasie dni Kultury Polskiej w Finlandii i Niemczech; pozostało w repertuarze przez 25 lat i stało się przykładem mistrzowskiego widowiska lalkowego. „Była to jedna z rzadkich premier, w których tak doskonale zharmonizowały się wysiłki twórców i zespołu aktorskiego, rozśpiewanego, roztańczonego, prowadzącego swe lalkowe postacie z maestrią gestu, a kiedy trzeba z patosem i poczuciem humoru’’ (Henryk Jurkowski). „W rękach animatorów lalki wirowały, wypełnione powietrzem kostiumy tworzyły różnobarwne, precyzyjnie zakomponowane plamy malarskiego obrazu. (…) pawie pióra naturalnej wielkości wetknięte w filcowe czapki Krakowiaków były kilkakrotnie większe niż postaci lalkowe, dominowały i sprawiały niezapomniane wrażenie bogactwa, siły i witalności bohaterów” (Marek Waszkiel).

W sezonie 1954/55–1957/58 był równocześnie kierownikiem plastycznym Teatru Lalki i Aktora Baj w Warszawie, gdzie opracował kilka scenografii, m.in. do Aszar-Kari (Cudowny skarb) oraz Trzech braci Czing. W sierpniu 1968 zaprojektował dekoracje do Pana Twardowskiego Ludomira Różyckiego w Teatrze Lalek Guliwer w Warszawie i przedstawienie odniosło sukces, było też próbą generalną przed tournée teatru do Bułgarii, gdzie w Sofii we wrześniu tego roku odbyła się oficjalna premiera (w październiku teatr gościł w Belgradzie). Od sezonu 1969/70 związał się z Teatrem Guliwer na stałe, kierował pracownią plastyczną, wykonywał próbne lalki, zaprojektował scenografie do ponad 20. przedstawień. Najczęściej współpracował z Moniką Snarską; ich ważniejsze wspólne widowiska to: Tajemnicza szuflada (1969), Trzej muszkieterowie (1971), Słowo o wyprawie Igora (1973; nagroda na Ogólnopolskim Przeglądzie Sztuk Rosyjskich i Radzieckich w Łodzi w 1977), Rozbójnicy z Kardamonu (1975), Porwanie w Tiutiurlistanie (1977), Złote jabłko i dziewięć pawi (1981), Baśń o pięknej Parysadzie (1984). Od 1964 pracował także w Teatrze Lalki Tęcza w Słupsku (pierwsze dekoracje do Piasta i Popiela), a od sezonu 1972/73 do końca życia był tu stałym scenografem. We współpracy z Zofią Miklińską, dyrektorką i reżyserką, wystawił takie przedstawienia, jak: Od Polski śpiewanie (1970; Grand Prix na VII Międzynarodowym Festiwalu Teatrów Lalek w Zagrzebiu), Kaszubi pod Wiedniem (1972), Panienka z okienka (1977; wyróżnienie za scenografię na VIII Ogólnopolskim Festiwalu Teatrów Lalek w Opolu), Bajka o żołnierzu i śmierci (1977), Po kolędzie (1981), Zima, zima (1984). Współpracował m.in. z: Teatrem Lalek w Wałbrzychu (Złoty klucz, 1965, nagroda na III Ogólnopolskim Festiwalu Teatrów Lalek w Opolu w 1967), Teatr Lalki i Aktora w Lublinie (Kopciuszek, 1967), Teatr Lalek Pleciuga w Szczecinie (Leć głosie po rosie, 1970), Teatr Lalek Czerwony Kapturek w Olsztynie (Betlejem polskie, 1981, nagroda na X Ogólnopolskim Festiwalu Teatrów Lalek w Opolu).

Projektował również scenografie w teatrach dramatycznych; już w 1950 opracował dekoracje do Odwetów w Teatrze im. Jaracza w Łodzi oraz do Niemców w Teatrze Polskim w Poznaniu. Najdłużej związany był z Teatrem Wybrzeże w Gdańsku. Debiutował tu jako scenograf w lipcu 1956 Ptakiem, w sezonach 1958/59–1976/77 był stałym scenografem (w 1962/63 też dyrektorem artystycznym). Najważniejsze jego prace przypadły na okres dyrekcji Zygmunta Hübnera i kierownictwa artystycznego Jerzego Golińskiego, ale i później tworzył ciekawe kompozycje. Opracował scenografie do takich przedstawień, jak: Zbrodnia i kara (1958), Kajus Cezar Kaligula (1959); Opera za trzy grosze, Wesele – 1960; Karol, Strip-tease, Na pełnym morzu (1961), Sen srebrny Salomei (1962), Damy i huzary (1964), Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale (1964), Zawisza Czarny (1965), Noc listopadowa (1967), Księżniczka na opak wywrócona (1970), Janosik, czyli Na szkle malowane (1971); Thermidor, Gra miłości i przypadku – 1972; Lato (1973), Kondukt (1975). Inspirowany repertuarem, potrafił tworzyć dekoracje oszczędne, wręcz surowe, ograniczające się do geometrycznych płaszczyzn i konstrukcji (np. w Zbrodni i karze, Kajusie Cezarze Kaliguli) czy przenośnych parawanów (np. w Grze miłości i przypadku), ale także bogate malarsko kompozycje, czerpiące z polskiego folkloru (np. do Krakowiaków i Górali, Na szkle malowane). W Zbrodni i karze stworzył, wg Zenobiusza Strzeleckiego, „iście kafkowską atmosferę”, umieścił dramat na tle białego ekranu horyzontu, „w żelaznych konstrukcjach rusztowań”, unikał „naturalistycznego opisu nędzy, brudu, odpadającego tynku klatek schodowych i obyczajowości rosyjskiej”, wyeksponował aktora, dodatkowo oświetlonego w sposób przypominający badanie przestępcy w śledztwie. Podobała się też scenografia do Snu srebrnego Salomei: „oszczędna, funkcjonalna, ale równocześnie bardzo piękna czerwonordzawa (za ostatni akt z kolumnami komnaty pałacowej, naszkicowanymi tylko pasmami czerwonego płótna i mosiężnymi blakierami — warto było bić oklaski przy otwartej kurtynie)” (M. Dulęba). Scenografię Wesela tworzyła prosta szopa ze sceną pośrodku i dwoma wejściami po bokach, „przestrzeń sceny — izba była tak małą, że postacie aktorów ledwie się mieściły, tworząc olbrzymi tłok jak na weselu” (Strzelecki). Szopa miała dach z prawdziwej słomy, meble sprawiały wrażenie autentycznych. Podobną zasadę realizmu i autentyczności zastosował w dekoracji do Krakowiaków i Górali: „drzewo pokryte korą, koło młyńskie nieco zniszczone, pochylony płot z wikliny, trochę porostów nadrzecznych (…) las został określony potężnym pniem drzewa z fakturowaną korą, ustawionym na tle malowanego horyzontu” (Strzelecki). Projekty kostiumów do obu inscenizacji oparł na autentycznych krojach, a swą inwencję ograniczył jedynie do doboru ich kolorystycznej gamy.

Znakomite efekty przyniosła współpraca Bunscha z Ludwikiem René i Janem Kosińskim w Teatrze Dramatycznym w Warszawie. Zaprojektował tu wiele pięknych kostiumów do ich przedstawień, m.in. fantazyjne, pełne ironii do Romulusa Wielkiego (1966), stylizowane, wpół-historyczne do Anabaptystów (1967), przepiękne, bogate do Kronik królewskich (1968), także stylizowane do Życia snem (1969), dowcipne do Marchołta grubego, a sprośnego (1970; był też autorem pastiszowej scenografii), celowo niejednolite w stylu do Juliusza Cezara (1971).

Był autorem dekoracji w innych teatrach w kraju, np. w Toruniu do: Fantazego (1966), Wizyty starszej pani (1967); w Sosnowcu do: Księżniczki na opak wywróconej (1973), Mazepy (1979); w Teatrze na Targówku w Warszawie, np. do Księcia i żebraka (1975), w Teatrze Współczesnym we Wrocławiu do: Wysokiej ściany i Biesów (1980), Ambasadora, Dziadów, Szaleństwa we dwoje, Palcie ryż każdego dnia – 1982. W Teatrze Muzycznym w Gdyni przygotował oprawę plastyczną do: Cyrulika ze Starówki (1975), Szwejka (1977), Chłopca z gwiazd (1979), Nowego Don Kichota, czyli Stu szaleństw (1979); w Operze w Poznaniu do Don Pasqualego (1951), w Operze w Gdańsku do Kniazia Igora (1962). Zajmował się również malarstwem, grafiką i ilustracją książkową. Był dwukrotnym laureatem Nagrody Prezesa Rady Ministrów za twórczość dla dzieci i młodzieży (1953, 1977), Członkiem Zasłużonym ZASP-u.

Nazywany często czarodziejem sceny, był przede wszystkim jednym z najwybitniejszych twórców teatrów lalkowych w Polsce.

Interesowała go polska tradycja i folklor, wątki historyczne i narodowe (był znawcą munduru polskiego), w rozwiązywaniu przestrzeni scenicznej często odwoływał się do konstrukcji architektonicznej szopki. Jego lalki, często kukiełki lub jawajki, cechował uproszczony kształt, plastyczny skrót, bogactwo kolorystyczne kostiumów, czerpiących z wzorów ludowych lub historycznych. Opracował scenografie do ponad 300. spektakli, z tego ponad połowę w teatrach lalkowych, ok. 100. w teatrach dramatycznych i ponad 20. w teatrach muzycznych i estradowych. Czynny do końca życia, w lutym 1985 w Teatrze Wybrzeże zasłabł przy pracy nad scenografią do Lodoiski (prem. odbyła się 15 lutego, dzień przed jego śmiercią). W 2013 w Muzeum Narodowym w Gdańsku odbyła się wystawa twórczości Bunscha (w 2014 przeniesiona do Galerii Studio w Warszawie).

Bibliografia

Ali Bunsch — dokumentacja działalności. Oprac. H. Sych, Lalkarze... t. 30. Łódź 2001 (il.; bibl.); Ali Bunsch. Od szopki do horyzontu. Katalog wystawy 2013-2014. Red. M. Chudzikowska. Warszawa 2013 (M. Waszkiel, cyt.; il.); 10-lecie T. Młodego Widza w Krakowie; Fik: 35 sezonów; Gdańsk teatralny; Groteska 1945-65 (il.); H. Jurkowski: Dzieje teatru lalek. Od wielkiej reformy do współczesności. Warszawa 1984; Jurkowski: Moje pokolenie (il.); H. Jurkowski: Teatr Miniatura. Tezy do monografii. Gdańsk 1979 (cyt.): Łódz. sceny lalkowe: Orzechowski: Stary Teatr; Strzelecki: Plastyka; Szczepkowska: 20 lat t. na Wybrzeżu; T. Dramatyczny w Warszawie; T. Lalek Guliwer 1945-70 (il.); Teatr Wybrzeże 1946–1966, Gdańsk 1966 (Z. Strzelecki; cyt.); W kręgu Baja; Waszkiel: Dzieje 1945-2000 (il.): Dz. Bałt. 1962 nr 278 (M. Dulęba); Pam. Teatr. 1963 z. 1–4 s. 43. 165. 1991 z. 2 s. 275: Scena 1986 nr 6; Teatr Lalek 1985 nr 9-10. 1995 nr 12: Życie Warsz. 1985 nr 45; Akta: Arch. ASP Kraków (fot.). T. Muzyczny Gdynia (fot.), ZASP (fot.): Dokumenty dotyczące działalności B., Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne (Dział Widowisk Lalkowych), Łódź.

Ikonografia

Adam Bunsch, dziewięć portretów syna: 1/olej, 1933/34, 2/olej, płótno, 1933/34 – własność pryw. Warszawa, 3/„Scenograf”, olej, 1948 — własność pryw. Gdynia, 4/pastel. papier. 1933 — własność pryw. Warszawa, 5/ i 6/dwa pastele, papier, 1934 — własność pryw. Kraków. 7/„Portret scenografa”, pastel, papier, 1951 — własność pryw. Kraków, 8/olej, 1949 – własność Marek Bunsch Warszawa. 9/ pastel, 1951, repr. katalog: Adam Bunsch 1896–1964, Muzeum Okręgowe Bielsko-Biała, 1992; A. Stopka: Portret, karyk. tusz — własność pryw. Gdynia i portret, karyk., oł., papier, karton — MKWarszawa.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego, tom III: 1910–2000, t. 1, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017. Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów stosowanych w źródłowej publikacji.