Osoby

ORDYŃSKI Ryszard Stanisław Kazimierz (5 października 1878 Maków Podhalański – 13 sierpnia 1953 Warszawa)

reży­ser, dyrektor teatru, aktor

Był synem Ignacego i Emilii Blumenfeldów, bratem Mariana Ordyńskiego. W 1896 ukończył gimnazjum im. Sobieskiego w Krakowie, a w 1901 wydział filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego. Następnie pracował jako nauczyciel gimnazjalny kolejno w Jaśle, Bochni i Krakowie. 18 stycznia 1903 w Wielopolu Skrzyńskim ożenił się ze Stefa­nią Stanik.

Od 1906 współpracował z „Nową Reformą”, w której zamieszczał m.in. recenzje teatralne, w 1907–08 był też współredaktorem „Gazety Powszechnej”. Od 1908 często wyjeżdżał za granicę, zapoznawał się z teatrem niemieckim, angielskim, rosyjskim, francuskim i pisywał na te tematy korespon­dencje do prasy polskiej.

W 1909 w Monachium zetknął się po raz pierwszy z Maxem Reinhardtem i wkrótce został przyjęty jako wolontariusz do zespołu Deutsches Theater w Berlinie. Podczas krótkich pobytów w Polsce współpracował przy wystawieniu Beatryks Cenci w Poz­naniu (1909) i Majora Barbary w Krakowie (1910).

W lecie 1910 został asystentem Reinhardta, a z czasem samodzielnym reżyserem w jego zespole. Wystawił m.in. w Kammerspiele Zdobycie twierdzy Berg-op-zoom i Androklesa i lwa, ponadto kierował zespołem podczas za­granicznych tournées, m.in. w Ameryce (1912); w 1913 kierował przez pewien czas szkołą dramatyczną przy Deutsches Theater. W tym czasie ożenił się z aktorką niemiecką Kamilą Eibenschutz.

Na zaproszenie Ludwika Śliwińskiego wystawił 8 sierpnia 1913 w warszawskim Teatrze Nowości pantomimę Sumurun i sam grał rolę Garbusa. Od 1 kwietnia 1914 kiero­wał w Warszawie Teatrem Nowoczesnym, ale wkrótce po­wrócił do Berlina, a w styczniu 1915 wyjechał do USA. Tu pracował jako reżyser w wielu teatrach, m.in. w operze w Bostonie, w teatrze Criterion w Nowym Jorku (wystawił tam Makbeta i Wesołe kumoszki z Windsoru), w Little Theatre w Los Angeles; w 1916 powierzono mu inscenizację wielkiego widowiska plenerowego Kaliban z okazji trzechsetlecia urodzin Szekspira.

W 1917–20 był głów­nym reżyserem Metropolitan Opera House w Nowym Jorku; wystawił m.in. Złotego kogucika. W tym czasie rozpoczął też współpracę z filmem jako scenarzysta, reżyser, a niekiedy i aktor. W 1919 był przez krótki czas w Polsce.

W 1920 po zakończeniu kontraktu z Metro­politan Opera wrócił na stałe do kraju. W końcu tego roku wyjechał jeszcze na kilka miesięcy do Ameryki z misją propagandową, zleconą przez rząd polski. Wiosną 1921 reżyserował Cezara i Kleopatrę w Teatrze Rozmaitości, a od października tego roku objął wraz z Ludwikiem Hellerem kierownictwo Towarzystwa Teatrów Stołecznych, które zarządzało trzema scenami: Komedia, Maska i Nowoś­ci. Na otwarcie tej ostatniej Ordyński wystawił Piękną Helenę.

W styczniu 1922 ustąpił z dyrekcji i odtąd mieszkał w War­szawie nie związany stałym kontraktem z żadnym te­atrem. Często wyjeżdżał na krótsze lub dłuższe okresy za granicę, przede wszystkim do Ameryki, gdzie współ­pracował nadal z wytwórniami filmowymi. W Polsce reżyserował w tym czasie szereg sztuk w teatrach Warszawy i Krakowa. Ważniejsze z nich: Poskromienie złośnicy (Teatr Rozmaitości 1923), Uczta szyderców, Henryk IV (Teatr Polski 1924), Ktobądź (Teatr im. Słowackiego w Krakowie 1925), Kres wędrówki (Teatr Narodowy 1929), Magia (Teatr Nowy 1930), Volpone (Teatr Polski 1930), Kupiec wenecki (Teatr Polski 1934), Niedobra miłość (Teatr Narodowy 1936).

Od 1927 współpracował z polskimi wytwórniami filmowymi, reżyserując m.in. takie filmy jak: Uśmiech losu (1927), Mogiła nieznanego żołnierza (1927), Pan Tadeusz (1928), Dziesięciu z Pawiaka (1931), Amerykańska awan­tura (1936). Od 1934 był przewodniczącym Naczelnej Rady Przemysłu Filmowego w Polsce, współpracował także z Międzynarodowym Instytutem Filmu Naukowe­go.

Od 1937 mieszkał stale w Paryżu jako korespondent prasy polskiej. Po klęsce Francji wyjechał w 1940 do USA i tam podjął ponownie pracę w wytwórniach filmo­wych. W 1942–45 współpracował też z polskim Teatrem Artystów w Nowym Jorku.

W 1947 po powrocie do Polski nawią­zał współpracę z Teatrem Wojska Polskiego w Łodzi, w sezonie 1948/49 kierował jego warszawską filią, Teatr Placówka, w któ­rym wystawił Synów (1948) i Wesołe kumoszki z Wind­soru (1949). W 1949–51 był zaangażowany jako reżyser w warszawskim Teatrze Polskim, a od 1951 do końca życia w Teatrze No­wym, gdzie wystawił Sen nocy letniej (1952). Ostatnią jego pracą reżyserską były Wesołe kumoszki z Wind­soru wystawione w Teatrze im. Jaracza w Łodzi (18 marca 1953). W ostatnim okresie życia stan zdrowia nie pozwalał mu na bardziej ożywioną działalność reżyserską.

Wychowany w Krakowie pozostawał przez długie lata pod wpływem Tadeusza Pawlikowskiego i Stanisława Wyspiańskiego; w czasie pobytów za granicą nawiązał kontakty z wie­loma wybitnymi ludźmi teatru i filmu, m.in. z Gordonem Craigiem, Konstantinem S. Stanisławskim, George’em B. Shawem, Charliem Chapli­nem, Louisem Jouvetem. Niewątpliwie jednak największy wpływ na jego twórczość reżyserską wywarł Max Reinhardt. Mimo sukcesów odnoszonych za granicą Ordyński po­zostawał stale w kontakcie z polskim środowiskiem teatralnym, często wracał do kraju i tu pracował, przenosząc na nasz grunt ciekawsze osiągnięcia europejskiej sztuki teatralnej, za­równo w dziedzinie repertuaru, jak i inscenizacji. Wilam Horzyca, analizując jego indywidualność artystyczną, pisał o „szerokim, rozlewnym liryzmie, który leżał u dna jego myśli i poczynań” i zwracał uwagę na pewną skłonność do eklektyzmu; kierunek, jaki Ordyński reprezentował, okreś­lił jako „widowiskowy iluzjonizm”.

Od 1910 zajmował się działalnością przekładową. Tłu­maczył m.in. Majora Barbarę, Szklaną menażerię. Opu­blikował też w prasie wiele wspomnień i artykułów na tematy teatralne, które zostały zebrane w książce Z mojej włóczęgi (Warszawa 1939, wydanie zmienione Kraków 1956).

Bibliografia

Banaszkiewicz, Witczak; Lorentowicz: T. Polski; Łoza: Czy wiesz I (il.); R. Ordyński: Z mojej włóczęgi, Kraków 1956 (wstęp W. Horzycy, też il.; por. rec. E. Krasińskiego – Pam. Teatr. 1958 z. 3/4); Pam. Teatr. 1953 nr 2 (il.); Teatr 1954 nr 16 (A. Szyfman); Dokumenty osobiste, wycinki i programy ze zbiorów R.O., IS PAN.

Ikonografia

S. Wyspiański: Portret, pastel, 1897, repr. Katalog Dzia­łu Sztuki Powszechnej Wystawy Krajowej, Poznań 1929; S.I. Witkiewicz: Portret, pastel, 1927, repr. Wiad. Lit. 1929 nr 11; E. Caruso: Portret, karyk., rys., 1919, repr. Wiad. Lit. 1924 nr 8; Fot. pryw. i w rolach – IS PAN, MTWarszawa.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN, Warszawa 1973.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów stosowanych w źródłowej publikacji.

Uzupełnienia bibliograficzne

• Stanisław Ozimek: Ordyński (pierwotnie Blumenfeld) Ryszard Stanisław, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXIV, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1979 [wersja cyfrowa]