Hasła

Rodzaj ekspresji teatralnej przekazującej treść gestami, mimiką i pozami ciała. Termin pantomima używany jest na określenie 1. pełnospektaklowej formy scenicznej; 2. solowego popisu mima; 3. elementu przedstawienia dramatycznego, baletowego, operowego etc.

Początki pantomimy sięgają etruskich tańców i fescenninów (VI–IV w. p.n.e.), greckiego teatru tańca, mimu greckiego i rzymskiego, atellany, phylakes, pantomimy rzymskiej. W czasach nowożytnych w Europie pantomima obecna była w występach tancerzy, akrobatów oraz aktorów teatrów jarmarcznych i komedii dell’arte. Koniec XVII i XVIII w. to rozkwit pantomimy we Francji i Anglii – powstały wówczas swobodne gatunkowo duże formy cyrkowo-teatralne i pantomimy w teatrach stacjonarnych (John Rich).

W pierwszej połowie XIX w. Jean Gaspard Deburau nadał jej nową formę, tworząc oryginalną postać Pierrota (biały kostium, czarna czapeczka, pobielenie twarzy podkreślające mimikę), odszedł od akrobatycznych popisów i dosadnych scen ku subtelnej pantomimie przekazującej filozoficzną refleksję nad kondycją człowieka. W XX w. pantomima była obiektem eksperymentów formalnych i artystyczno-intelektualnych, do których zaliczane są: ćwiczenia Jacques’a Copeau, idea mimu czystego i rzeźby ruchomej Etienne’a Decroux, stworzenie przez Decroux i Jeana Louisa Barraulta podstaw techniki pantomimicznej i autonomicznego języka pantomimy, etiudy Marcela Marceau (Bip), który wyznaczył linię jej rozwoju jako solowego popisu mima.

Pantomima w Polsce

W Polsce w XVIII i XIX w. pantomima znana była z występów gościnnych trup komedii dell’arte, popisów akrobatycznych i tańców charakterystycznych wędrownych aktorów, gry mimów przedstawiających kilka postaci, przedstawień według pantomim angielskich (m.in. pantomima komiczna Arlekin Szkielet), z cyrkowych scenek i panoram. W XIX w. popularne były pantomimy zespołów jeźdźców (czeskich, angielskich, włoskich, niemieckich) według widowisk cyrku Franconich i angielskich pantomim konnych (m.in. Mazepa wg George’a Gordona Byrona). W 1913 w warszawskim Teatrze Nowości Ryszard Ordyński wystawił pantomimę Sumurun Friedricha Freksy z udziałem Poli Negri, wzorowaną na berlińskiej inscenizacji Maxa Reinhardta. Doświadczenia pantomimy francuskiej w zakresie świadomości ciała stały się elementem edukacji aktora, m.in. w Reducie Juliusza Osterwy i studiu teatralnym Iwo Galla prowadzonym w czasie okupacji.

Historię polskiej pantomimy po wojnie otwiera w 1956 Henryk Tomaszewski, twórca Wrocławskiego Teatru Pantomimy, w którym poprzez pozę – ruch – gest przekazujący filozoficzne i intelektualne treści, stworzył autorską, unikatową formę teatralną, artystyczny fenomen, będący punktem odniesienia dla współczesnej, światowej pantomimy. Rozwój WTP następował od mimodramów, inspirowanych literaturą i formami teatralnymi, będących poszukiwaniem oryginalnej formuły (Płaszcz, 1956; Woyzeck, 1959; Pozamieniane głowy, 1959) przez etiudy pogłębione filozoficznie i intelektualnie (Ziarno i skorupa, 1961; Labirynt, 1963; Ruch, 1966) ku pełnospektaklowym widowiskom o bogatej scenografii i oprawie muzycznej, jednolitej strukturze dramatycznej i głębokiej refleksji egzystencjalnej (Przyjeżdżam jutro, 1974; Hamlet – ironia i żałoba, 1979; Rycerze króla Artura, 1981). Tomaszewski stworzył własną metodę kształcenia mimów, pozwalającą techniką pantomimy wyrazić skomplikowane psychologicznie i fabularnie treści. Jego uczniowie byli pedagogami pantomimy w Europie i Ameryce (m.in. Elżbieta Jaroszewicz, Paweł Rouba, Stanisław Brzozowski, Stefan Niedziałkowski).

Z inspiracji pantomimą Tomaszewskiego powstały m.in.: Olsztyńska Pantomima Głuchych, Studio Pantomimy Politechniki Szczecińskiej, Teatr Pantomimy Gest Politechniki Wrocławskiej, Scena Mimów przy Warszawskiej Operze Kameralnej, Teatr Pantomimy Stodoła, Teatr Ekspresji, Teatr Formy, które kontynuowały polską sztukę pantomimy zespołowej.

W 2000 powstał Międzynarodowy Festiwal Sztuki Mimu w Warszawie. Od 2009 Wrocławski Teatr Pantomimy im. Henryka Tomaszewskiego prowadzi Zbigniew Szymczyk.

Bibliografia

• Hera, Janina: Z dziejów pantomimy czyli pałac zaczarowany, Warszawa 1975;
• Hera, Janina: Henryk Tomaszewski i jego teatr, Warszawa 1983;
• Kocur, Mirosław: We władzy teatru. Aktorzy i widzowie w antycznym Rzymie, Wrocław 2005;
• Remy, Tristan: Le Mime, [w:] Histoire des spectacles, Paryż 1965;
• Smużniak, Karol: Wrocławski Teatr Pantomimy 1956-1978, Wrocław 1983;
• Smużniak, Karol: Pantomima XX wieku. Kierunki i tendencje, Zielona Góra 2002.

25 maja - Henryk Tomaszewski by Instytut Teatralny on Mixcloud