Osoby

OPALIŃSKI Kazimierz Józef (22 II 1890 Prze­myśl - 6 VI 1979 Warszawa), aktor, reżyser, kierownik artyst. i dyrektor teatru. Był synem Fran­ciszka O., introligatora, i Reginy z Neumanów, mężem Marii Mrowińskiej (zob. t. 1), potem Ka­zimiery Teresy Narkiewicz, charakteryzatorki film. i teatralnej. Po ukończeniu pięciu klas gimn. i dwóch szkoły handlowej w Przemyślu, pracował tam jako drukarz; występował w T. Szkolnym w sali Sokoła oraz w teatr. zespołach amat. Tow. Rzemieślniczego "Gwiazda" i Tow. Kościuszkowskiego; był też su­flerem w tow. Fredreum. Początki zaw. kariery artyst. O. (do I wojny świat.) są znane z jego relacji. Debiutował w 1912 w zaw. zespole objaz­dowym (być może był to zespół ze Lwowa pod kier. H. Cudnowskiego); grał amanta w farsie "Dwa­dzieścia dni kozy". Do 1914 występował w Przemy­ślu i na terenie Galicji w różnych t. objazdowych, m.in. w zespole pod kier. E. Kuźniewicza i w T. Polskim, zał. przez J. Bleichera. Podczas I wojny świat., dostał się do niewoli ros.; jako jeniec w Orenburgu i Taszkiencie brał udział w obozowym życiu artyst., śpiewał piosenki i deklamował, włas­nego autorstwa, "Wiersze mojej młodości". Po powro­cie do Polski występował w sez. 1918/19 w T. Powszechnym w Przemyślu i T. Miejskim we Lwo­wie; w listopadzie 1918 z zespołem bezrobotnych aktorów lwow. był z przedstawieniem "Kordiana" w Cieszynie, Rybniku, Tarnowskich Górach, Króle­wskiej Hucie, Chrzanowie, Dąbrowie Górniczej. Na jesieni 1919 grał w zespole H. Cudnowskiego w T. Polskim w Przemyślu i w objazdach. W sez. 1919/20 występował nadal w lwow. T. Miejskim; brał wtedy lekcje gry scen. u F. Frączkowskiego. W sez. 1920/21 należał do zespołu plebiscytowego T. Górnośląskiego pod dyr. H. Cepnika; w lecie 1921 grał rolę tyt. w "Jojne Firułkesie" w Krynicy (prawdopodobnie w T. Zdrojowym pod kier. S. Michułowicza i J. Mayena). W 1921-29 był aktorem i reżyserem w zespołach, którymi kierował H. Czar­necki: w sez. 1921/22 - 1925/26 występował w teatrze w Sosnowcu (w sez. 1922/23, wymieniany wprawdzie wśród aktorów tego teatru, pracował w T. Miejskim w Lublinie); w lecie 1924 brał udział w objeździe zespołu Czarneckiego (Ciechocinek, Płock, Bydgoszcz, Inowrocław); a w sez. 1924/25 (po połączeniu teatrów Sosnowca i Katowic) grał i reżyserował w T. Polskim w Katowicach. W czerwcu 1925 kierował, wraz z W. Jaremą, zrzeszeniem byłych artystów teatru w Sosnowcu; w lipcu t.r. brał udział w reaktywowaniu tego teatru pod dyr. Czarneckiego i w jego jesiennych objaz­dach (Kielce, Grodno, Częstochowa, Piotrków, Ra­dom), a po ustąpieniu dyr., od listopada do końca sez. 1925/26 kierował Zrzeszeniem Artystów Scen Polskich, Filia T. w Sosnowcu. W sez. 1926/27-1928/29 występował w T. Miejskim w Grudziądzu, który pod dyr. Czarneckiego objeżdżał Kujawy, Po­morze i grał w Wolnym Mieście Gdańsku. W sez. 1929/30 był aktorem i reżyserem T. Miejskiego w Toruniu, a od sez. 1930/31 T. ZASP w Grodnie, którym (pn. T. Objazdowy Samorządów Woj. Bia­łostockiego) kierował, wraz z J. Krokowskim, w sez. 1931/32 i 1932/33. W sez. 1933/34 występował w Łodzi; 1934/35 w T. Ateneum w Warszawie, a także w Wesołym Wieczorze i T. Kameralnym. W sez. 1935/36 (nie należąc do zespołu TKKT) grał w T. Polskim (od lata 1935), w T. Narodowym, Letnim a od grudnia 1935 także w T. Malickiej. Od sez. 1936/37 do 1950 był związany z Krako­wem; do listopada 1939 był aktorem w T. im. Słowackiego; podczas okupacji niem. pracował jako urzędnik w magistracie; od lutego 1945 ponownie występował w T. im. Słowackiego (od sez. 1946/47 połączonego ze Starym T. pn. T. Dramatyczne). W 1951-52 występował w T. Powszechnym w Łodzi. Od 1953 grał w T. Narodowym w Warszawie, w sez. 1957/58 - 1962/63 w warsz. T. Współczes­nym. W sez. 1963/64 znów był w zespole T. Na­rodowego, w którym grał już gościnnie od jesieni 1962. W T. Narodowym odbyła się 22 II 1970 uroczystość jego osiemdziesiątych urodzin: wystąpił w roli Starego Poety ("Rzecz listopadowa"); jubileusz sześćdziesięciolecia pracy artyst. obchodził 23 VI 1973 na tejże scenie jako Dyndalski z "Zemsty" w przedstawieniu "Trzy po trzy". Po raz ostatni wystąpił na scenie 15 II 1976, grał Dziadka (rola dopisana przez inscenizatora) w "Weselu"; do końca życia na­leżał do zespołu. Z T. Narodowym wyjeżdżał wie­lokrotnie na występy zagraniczne: do ZSRR (1962 i 1973), RFN i Francji (1964), NRD (1965, 1968 i 1975), Austrii (1965 i 1973), Holandii, Danii i Norwegii (1966), Czechosłowacji (1967), Włoch i Anglii (1968). Grał gościnnie w innych t. warsz.: Domu Wojska Pol. (Żyd w "Weselu", 1955), Klasy­cznym (Pierczychin w "Mieszczanach", 1959), Mi­niatury Estrady Domu Wojska Pol. (Robotnik w "Strachu i nędzy Trzeciej Rzeszy", 1961), Ludowym (rola tyt. w "Złotej Czaszce", 1969) oraz w Białym­stoku (1960) i Przemyślu (październik 1969) pod­czas jubileuszu stulecia działalności t. Fredreum. Od 1936 występował w filmach; zagrał ok. czter­dziestu postaci. Były to często zwracające uwagę epizody; do ważniejszych ról należały: Tytus Dobrzałkowski ("Ludzie Wisły"), po II wojnie świat.: Borowicz-Karwicz ("Dwie brygady"), Orzechowski ("Człowiek na torze"), a w filmach telewizyjnych: On ("Bardzo starzy oboje"), Kalmita ("Chłopcy", rola nagrodzona na festiwalu telewizyjnym w Pradze). Grał w Teatrze TV, m.in. Starego chłopa w "De­krecie", Zegarmistrza w "Zegarku", Dziadka w "Drew­nianym talerzu" (I miejsce w plebiscycie publiczności na najlepszego aktora Teatru TV w 1968). Wystę­pował w audycjach radiowych, m.in. popularny Dziadek Mateusz w radiowej powieści "W Jeziora­nach". Był laureatem Nagrody Państw. I st. (1964), członkiem zasłużonym SPATiF-ZASP.
Liczącą się pozycję artyst. osiągnął jako aktor po II wojnie światowej. W l. międzywojennych był sprawnym i cenionym aktorem charakterystycznym; pierwsze, odnotowane pozytywnie role to Nos i Stańczyk w "Weselu" (1919). Grał wtedy głównie role komediowe; do popisowych należały - Ka­pelan ("Damy i huzary") i Ciaputkiewicz ("Grube ry­by"), powtarzane na kilku scenach, od wczesnych 1. dwudziestych po 1. sześćdziesiąte. Grał także z po­wodzeniem: Raymonda Fleuriota ("Pani X", 1922), Pisarza ("Miód kasztelański", 1922), Księdza ("Dziady", 1923), Gospodarza ("Wesele", 1926), Lecha i Świę­tego Gwalberta ("Lilla Weneda", 1927, 1930), Kobusa ("Nadzieja" H. Heijermansa, 1929), Szydełkę ("Trójka hultajska", 1930), Astrologa ("Maria Stuart" J. Sło­wackiego), Venture'a ("Sułkowski"), Rejenta ("Zemsta", 1930), rolę tyt. w "Panu Jowialskim", Papieża ("Kor­dian", 1935), Antosia ("Trafika pani generałowej", 1935), Sokratesa ("Obrona Ksantypy", 1939), Dulskiego ("Moralność pani Dulskiej", 1939). Często i chętnie grywał epizody. Reżyserował m.in. "Nadzieję" H. Heijermansa, "Uciekła mi przepióreczka", "Grube ryby", "Kościuszkę pod Racławicami", "Wesele"; po II wojnie świat., z wyjątkiem opracowanej w Łodzi "Eugenii Grandet" (1952), reżyserią się nie zajmował. W 1. czterdziestych zwróciły uwagę jego role w repertuarze ros.: Pierczychin w "Mieszczanach" (1946) i Czebutykin w "Trzech siostrach" (1949, powtórzony w 1964). Pierwszą wspominał T. Łomnicki: "Chód miał cichutki, jak przystało na łowcę ptaków, głos trochę skrzekliwy, ptasi, niespodziewanie rozwija­jący bogactwo modulacji w czasie naśladowania głosów swych ulubieńców"; o drugiej pisał H. Vogler: "zwięzły i oszczędny w swoim komizmie, opanowany w ruchach i gestach, głosowo świetnie wytrzymany, był rewelacją aktorską przedstawie­nia". Był dyskretny w stosowaniu zewnętrznych środków wyrazu aktorskiego, budował role wyko­rzystując przede wszystkim własne cechy psycho­fizyczne, unikał jaskrawej charakteryzacji, dbał na­tomiast o szczegóły kostiumu. Średniego wzrostu i tuszy, miał głowę o charakterystycznym, jajowatym kształcie, przymrużone, lekko skośne oczy, ostry nos; głos matowy, chropawy, który rzadko nasilał, a w partiach głośniejszych, pobrzmiewał nośny te­nor o nosowym zabarwieniu; tekst wypowiadał po­zornie monotonnie, często jakby z wysiłkiem czy namysłem. "Jego aktorstwo - pisał w 1970 A. Grodzicki - opiera się na tradycyjnym reali­zmie, budowaniu postaci z podchwyconych z życia szczegółów i syntetyzowaniu ich w całość o nie­zwykłej prawdzie, wyrazistości i pełni ludzkich przeżyć. W kreacjach tych zachwyca ciepło wewnę­trzne, jakim je nasyca, szczególne wzruszenie aktor­skie, które udziela się widzom i słuchaczom. Mam jeszcze w uszach łamiący się ze wzruszenia głos jego Guślarza w "Dziadach". (Kiedy, stojąc plecami zwrócony do widzów, wypowiadał kończącą obrzęd "Dedykację", T. Narodowy, 1967). "A wszystkie śmie­szne, komediowe postacie, jakie stworzył Opaliński, bawią i jednocześnie wzruszają ową nutą ludzkiej sympatii i wzruszenia". Według J. Kłossowicza: "Znaleźć można też w grze Opalińskiego ów trudno uchwytny, ale niezwykle ważny, pochodzący nie z teoretycznej nadświadomości, ale ze świetnej pra­ktyki i intuicji dystans wobec odgrywanej postaci. Nie jest to celowe i nachalne pokazywanie gry, ale organicznie wplecione w rolę przesunięcia akcentów odróżniające interpretację od udawania". Do naj­ważniejszych ról teatr. O. po wojnie należały w Krakowie: Bęczkowski ("Uciekła mi przepióreczka"), Mengo ("Owcze źródło"), Żewakin ("Ożenek"); w Łodzi: Argan ("Chory z urojenia"), Pan Grandet ("Eugenia Grandet"); w Warszawie: Rejent ("Zemsta"), Antoni Gorzelok ("Kret"), Pazuchin ("Śmierć Pazuchina"), Machcewicz ("Ostry dyżur"), Billy Rice ("Music-hall"), Jonatan Peachum ("Opera za trzy grosze"), Dogsborough ("Kariera Artura Ui"), Dyndalski ("Zemsta"), Łu­ka ("Na dnie" 1963, 1970), Szewc i Kleofas ("Historyja o Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim"), Jakub ("Żywot Josepha"), Sorin ("Czajka"), Fierapont ("Trzy siostry"), Terezjasz ("Antygona", 1973).
Bibl.: Almanach 1978/79; Ciesielski: Teatr pol. w Gdańsku; Cudnowski; Felczyński: Fredreum s. 321; Fik: 35 sezonów (il.); Hist. filmu t. 2-5; Kaszyński: Teatr łódz.; Krasiński: Warsz. sceny; Krasiński: Teatr Jaracza; Kwaskowski; Lorentowicz: T. Polski; T. Łomnicki: Spotkania teatralne, Warszawa 1984, s. 68-73; Marczak-Oborski: Życie teatr. 1944-64; Mrozek s. 253, 291; Nawrat: Repertuar; Olsze­wski: Śląska kronika; E. Sławińska: Życie kulturalno-literackie Grudziądza w latach 1918-1939, Gdańsk 1980; Sto­kowa: Wyspiański; H. Vogler: Przygody w teatrze, Kraków 1960, s. 67; Warnecki; WEP; Żywot: Dwadzieścia sezonów; IKC 1918 nr 338; Kur. Pol. 1968 nr 31 (B. Kaźmierczak); Literatura 1973 nr 27 (J. Kłossowicz; il.); Nowiny Rzesz. 1963 nr 301 (il.), 1966 nr 131 (il.); Polska Artyst. 1923-24 s. 118, 125; Scena Pol. 1922 z. 11-12; Trybuna Rob. 1974 nr 170 (T. Łomnicki; il.); Życie Warsz. 1970 nr 73 (A. Grodzicki), 1979 nr 132 (il.); Afisze, MTWarszawa; Afisze, wycinki prasowe i programy (m.in. wkładka do programu "Trzy po trzy", T. Narodowy 1973), IS PAN; Akta (tu fot.), ZASP; S. Dąbrowski: Opaliński, mps, IS PAN; Wosiek: Teatry objazdowe.
Ikon.: Cz. Kiełbiński: O. jako Iwan Czebutykin (Trzy sio­stry), olej, 1949 - własność rodziny Warszawa, repr. Ekran 1965 nr 34; NN: O. jako Bęczkowski (Uciekła mi prze­pióreczka), olej - własność rodziny Warszawa; B. Zbrożyna: Portret, gips, repr. katalog Warszawa w sztuce, War­szawa 1969; K. Danilewicz: Portret, metal, 1980 - gro­bowiec w Alei Zasłużonych, Cmentarz Powązkowski War­szawa; A. Stopka: O. jako Iwan Czebutykin (Trzy siostry), karyk., rys., repr. Dz. Lit. 1949 nr 5/6; Stopka: O. jako Czebutykin (Trzy siostry), dwie karyk., rys. - własność rodziny Warszawa, MTWarszawa; Stopka: Portret, karyk., rys. - własność rodziny Warszawa; E. Głowacki: O. jako Zewakin (Ożenek), rys., repr. Dz. Lit. 1949 nr 40; D. Boguszewska: O. jako Kapelan (Damy i huzary), rys., repr. Dz. Lit. 1949 nr 43; J. Zebrowski: Portrety, trzy rys.: O. jako Papież (Kordian), rys., repr. Express Wiecz. 1956 nr 192, O. jako Doktor Libbard (Uśmiech Giocondy), rys., repr. Express Wiecz. 1957 nr 79, O. jako Redaktor Webb (Nasze miasto), rys., repr. Express Wiecz. 1958 nr 120; Jotes (J. Szwajcer): Portret, karyk., rys., repr. J. Szwajcer: Ze wspomnień karykaturzysty, Wrocław 1960; A. Wasile­wski: Portret, karyk., rys., repr. Dz. Pol. 1968 nr 12; E. Kmiecik: dwa portrety: "Kazimierz Opaliński w charakte­ryzacji", rys., tusz, 1969 - Muzeum Okręgowe Przemyśl, "Kazimierz Opaliński - aktor", rys., tusz, 1969 - Muzeum Okręgowe Przemyśl; E. Mańczak: Portret, karyk., rys., 1973, repr. Stolica 1973 nr 28; K. Ferster: O, karyk., rys., repr. katalog: Karol Ferster. Rysunki satyryczne, Warszawa 1980;
Fot. - Arch. Dok. Mech., IS PAN, MTWarszawa, ZASP.
Film.: 1936 - Barbara Radziwiłłówna (f), Trędowata (f); 1938 - Ludzie Wisły (f.); 1939 - Sportowiec mimo woli (f); 1949 - Za wami pójdą inni (f); 1950 - Dwie brygady (f); 1951 - Warszawska premiera (f); 1952 - Pierwsze dni (f.); 1953 - Trzy opowieści n. III (f); 1954 - Celuloza (f), Piątka z ulicy Barskiej (f), Pod gwiazdą ftygijską (f), Trudna miłość (f.); 1956 - Jerzy Leszczyński (d.), Taje­mnica dzikiego szybu (f); 1957 - Człowiek na torze (f); 1958 - Eroica (f.); 1959 - Pan Anatol szuka miliona (f.); 1960 - Powrót (f.), Rok pierwszy (f.), Zezowate szczęście (f); 1961 - Droga na Zachód (f), Szczęściarz Antoni (f.), Zaduszki (f); 1962 - Jadą goście, jadą (f.), Spóźnieni przechodnie n. IV (f); 1963 - Czarne skrzydła (f), Gang­sterzy i filantropii (f); 1964 - Wiano (f.); 1965 - Dzień ostatni, dzień pierwszy (s. tv), Rękopis znaleziony w Saragossie (f), Trzy kroki po ziemi (f.), Życie raz jeszcze (f); 1966 - Piekło i niebo (f), Szyfry (f.); 1966-68 - Klub profesora Tutki (s. tv); 1967 - Bardzo starzy oboje (tv), Człowiek, który zdemoralizował Hadleyburg (tv), Komedia z pomyłek (tv); 1968 - Komedie pomyłek (f); 1969 - Pierwszy dzień w pracy (d.); 1970 - Album polski (f), Nowy (f.\ Urząd (tv); 1971 - Wiktoryna (tv); 1972 - Bolesław Śmiały (f); 1973 - Chłopcy (tv), Czarne chmury (s.tv), Kłamstwo (tv), Wesele (f.); 1974 - Potop (f); 1975 Noce i dnie (f), Ziemia obiecana (f.); 1976 - Ile jest życia (s.tv); 1977 - Noce i dnie (s.tv); 1981 - Credo (d.); Fragm. kronik i materiałów film. z 1953-74, Arch. WFD; Materiały - Archiwum TVWarszawa.
Nagrania: Role - Arch. Dok. Mech., Red. Dok. Inf. PR
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994