Osoby

GODLEWSKI Marian (24 marca 1895 Warszawa – 13 listopada 1982 Warszawa),

aktor, reżyser, dyrektor teatru. 

Był synem Teofila i Stefanii Godlewskich; jego pierwszą żoną była aktorka Zofia Grabowska (ślub 8 sierpnia 1928 w Wilnie); drugą aktorka Maria Godlewska z Ciesielskich (zob. t. 2), trzecią Hanna z Żółcińskich (ślub 6 października 1966). W 1913 zdał maturę w Gimnazjum Wojciecha Górskiego w Warszawie i rozpoczął studia na Politechnice Warszawskiej. 

Od 1915, według własnej relacji, statystował w Teatrze Rozmaitości, a także grał w Teatrze Żołnierskim Ymki i w letnim, półamatorskim teatrze Promeneda. W grudniu 1916 w Warszawie brał udział w pierwszej, pełnej warszawskiej inscenizacji Nie-Boskiej komedii, przygotowanej przez Koło Miłośników Sztuki Dramatycznej Studentów Uniwersytetu i Politechniki Warszawskiej (w opracowaniu i reżyserii Tadeusza Frenkla) w sali Teatru Polskiego; Godlewski był kierownikiem scenicznym spektaklu, recytował prolog pierwszy oraz grał rolę Leonarda. W 1920 ukończył Warszawską Szkołę Dramatyczną. 

W sezonie 1921/22 występował w Teatrze Polskim w Wilnie, m.in. jako Geniusz (Wyzwolenie), Chłopicki (Warszawianka), De Santos (Uriel Acosta), w 1922/23 grał początkowo w Teatrze Polskim w Warszawie, np. Rycerza Czarnego (Wesele) i Marcellusa (Hamlet), ale jeszcze w tym samym sezonie wrócił do Wilna. W sezonie 1923/24 był aktorem Teatru Bagatela w Krakowie, w 1924/25 występował znowu w Wilnie, m.in. w rolach: Wernyhory (Wesele), Archibalda (Szofer Archibald), Wilkosza (Uciekła mi przepióreczka), referował Nie-Boską komedię i kilka sztuk z lżejszego repertuaru: Kiki, Ananas, Codziennie o piątej. 

W 1925–31 był jednym z czołowych aktorów Teatru Polskiego w Poznaniu, wystąpił jako: Karol (W cichym dworze), Hrabia Henryk (Nie-Boska komedia; na zmianę z W. Brzeskim), Piotr (Judasz z Kariothu), Doktor (W małym domku), Birbancki (Dożywocie), Szarmancki (Spazmy modne), Sobolewski (Dziady), Janusz (Pan Jowialski), Ziemlanika (Rewizor). W sezonie 1929/30 był na liście Związku Artystów Scen Polskich reżyserów-kandydatów (pełne uprawnienia reżyserskie uzyskał w 1939). Od 1931 do 1939 pracował w Teatrze Polskim w Katowicach, gdzie cieszył się opinią sprawnego reżysera i dobrego aktora, który z powodzeniem grał zarówno role dramatyczne, jak i komediowe. Jego role z tego okresu to, m.in.: Grzegorz (Damy i huzary), Karol (Ciotka Karola), Teofil (Głupi Jakub), Topolski (Lekkomyślna siostra), Stańczyk (Wesele), von Walter (Intryga i miłość), Guślarz i Senator (Dziady), Geniusz (Wyzwolenie), Tolo (Skiz), Zygmunt (Temperamenty); reżyserował: Brata marnotrawnego, Chorego z urojenia, Intrygę i miłość, Marcowego kawalera, Majstra i czeladnika, Królową przedmieścia, Sztubę, Powrót Odysa. Wystawił też Nie-Boską komedię (1937), która nie odniosła na Śląsku sukcesu; mimo życzliwości prasy, zawiodła publiczność. Z zespołem katowickim wyjeżdżał na występy do miast Górnego Śląska, Opolszczyzny. Śląska Cieszyńskiego. Wraz ze Stanisławą i Feliksem Zbyszewskimi prowadził wykłady na kursie dla kierowników i członków teatrów amatorskich, zorganizowanym w Bytomiu (uczył dykcji, gestu scenicznego, mimiki). W 1939 M. Sobański planował otwarcie filii teatru w Cieszynie i zarząd Towarzystwa Przyjaciół Teatru Polskiego powołał Godlweskiego na stanowisko jej dyrektora. 

Po wybuchu II wojny światowej znalazł się najpierw we Lwowie, a następnie w Grodnie, gdzie od grudnia 1939 do wiosny 1941 występował w Państwowym Teatrze Polskim Białosyrkiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej pod dyrekcją Aleksandra Węgierki, najpierw w Grodnie, a od lata 1940 w Białymstoku; zagrał Twardosza (Dożywocie), Rejenta (Zemsta), Duchownego (Tragedia optymistyczna). Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej wyjechał do Warszawy, w czasie okupacji niemieckiej utrzymywał się z udzielania prywatnych lekcji. Po upadku powstania, znalazł się w Piotrkowie Trybunalskim, gdzie brał udział w tajnych koncertach i wieczorach poetyckich. W 1945 wstąpił do teatru frontowego II Armii Wojska Polskiego pod kierownictwem Jerzego Waldena; z teatrem tym przybył we wrześniu 1945 do Jeleniej Góry. Wspierał Waldena w reorganizacji, istniejącego już od sierpnia tego roku Teatru Miejskiego i występował na tej scenie do jego rozwiązania w sierpniu 1946. 

W sezonach 1946/47 i 1947/48 był kierownikiem artystycznym Teatru Dolnośląskiego pod dyrekcją Waldena we Wrocławiu. W tym czasie wystąpił m.in. jako: Oberon (Sen nocy letniej, także reżyserował), Don Bazyli (Cyrulik sewilski), reżyserował: Pigmaliona, Dom otwarty, Madame Sans-Gêne, Żołnierza i bohatera oraz Harry Smith odkrywa Amerykę. W sezonach 1948/49–1950/51 należał do zespołu wrocławskiego Teatru Młodego Widza (w ostatnim sezonie pełnił funkcję kierownika artystycznego), wystawił tu we własnej reżyserii Przyjaciół Andrzeja Uspieńskiego | i Wodewil warszawski. W sezonach 1951/52–1955/56 należał do zespołu Teatrów Dramatycznych w Szczecinie, w 1951/52 był kierownikiem artystycznym a w 1955/56 zastępcą dyrektora ds. artystycznych. Grał tu główne role: tytułowego Pana Jowialskiego, Króla Stanisława Augusta (Król i aktor), Henryka VI (Henryk VI na łowach); reżyserował: Pannę Maliczewską (wystąpił w roli Dauma), Pigmaliona, Szczygli zaułek, Norę, Neapol, miasto milionerów. 

Od 1 czerwca 1956 do 1 maja 1963 był aktorem, reżyserem i dyrektorem Teatru Ziemi Opolskiej. W ocenie Michała Misiornego teatr opolski osiągnął wówczas „granice prowincjonalnej poprawności i …monotonii”, choć Godlewski próbował stworzyć teatr aktora oparty na tradycyjnym warsztacie „z poważnym akcentem na werystyczny rysunek psychologiczny”, czego przykładem były m.in. wystawione przez niego w 1957 Don Carlos (rola Filipa II) i Pigmalion (rola Higginsa). W 1963 otrzymał tytuł honorowego dyrektora tego teatru, do 31 stycznia 1969 był zatrudniony jako reżyser. Reżyserował też: Lato w Nohant, Fantazego, Montserrata, Sułkowskiego, Chorego z urojenia, Łowców głów, Dziewczynę sędzią. Wystąpił jako tytułowy Don Juan (Moliera), Don Pedro (Zielony Gil), Doktor (Pierwszy dzień wolności), Symeon (Zielone rękawice), Bruno Trausen (Skandal w Hellbergu), Senator (Ladacznica z zasadami), Peachum (Opera za trzy grosze; także reżyserował).

Dwukrotnie obchodził jubileusz pracy artystycznej: 15 września 1963 z okazji 40-lecia w roli Dauma (Panna Maliczewska, we własnej reżyserii), a 2 lutego 1969 w tytułowej roli w Panu Jowialskim 45-lecia. Niekiedy reżyserował gościnnie, np. w Teatrze im. Osterwy w Lublinie Jutro pogoda (1959), a w Teatrze Ziemi Mazowieckiej Pannę Maliczewską (1963) i Głupiego Jakuba (1964). Od 1963 do 1970 brał udział w objeździe Mieczysławy Ćwiklińskiej ze sztuką Drzewa umierają stojąc (w 1968 przedstawienie przeniesiono na telewizyjny ekran). W latach 70. wystąpił w kilku filmach, m.in. jako Bolesław Limanowski w Śmierci prezydenta. 

Był artystą, który zarówno w okresie przedwojennym, jak i powojennym, dzielił aktorstwo z pracą reżysera i dyrektora teatru. W swoich rolach wykazał się dobrym, solidnym warsztatem aktorskim, umiejętnie operował głosem, a tekst, podkreślany odpowiednio wystudiowanym gestem, podawał ze swobodą i naturalnością. Przywiązywał dużą wagę do charakteryzacji, np. w jubileuszowej roli Dauma, uznanej przez krytyków za „najlepszego Dauma na scenach polskich”.

Ucharakteryzowany na starego lowelasa, kunsztownie maskującego łysinę resztkami posklejanych brylantyną włosów, doskonale dostroił do tak pomyślanej sylwetki każdy ruch. Ile perfekcji jest np. w namaszczonym sposobie zdejmowania przez Dauma futra. Godlewski robi z tego cały rytuał. Rysunek postaci dopracowany jest do najdrobnniejszych szczegółów. Wszystko

w Daumie jest obleśne, drażniące, odpychające. Sympatyczna

w rzeczywistości twarz aktora przyobleka się w maskę kostycznego starucha, który po to tylko otwiera usta, by powiedzieć coś przykrego, wyładować zły humor. Tworząc mocno charakterystyczną sylwetkę, Godlewski zachowuje jednak – jak zwykle – dyskrecję i umiar 

(Romana Konieczna).

W programie jubileuszowym Pana Jowialskiego (1969) napisano:

W świetnych kreacjach łączył krwisty realizm z nowoczesną oszczędnością gestu i głosu, z nowymi dyskretniejszymi środkami wyrazu artystycznego. Nigdy nie starał się wysuwać na plan pierwszy kosztem ogólnej koncepcji przedstawienia. Mimo to, w każdym spektaklu jego znakomite aktorstwo święciło triumfy. 

Bibliografia

Almanach 1982/83; Cały świat gra komedię s. 36, 46; 40 lat T. w Opolu 1945–85 (il.); Guderian-Czaplińska: Album teatralne (il. s. 107); Misiorny: Teatry Ziem Zachodnich (il.); Mykita-Glensk; Nawrat: Repertuar, Nawrat: T. Pol. w Katowicach (il.); Papée: Teatr współczesny s. 15, 23, 32, 97, 128; Sempoliński: Wielcy artyści; Skwarczyńska: Trzy opracowania; M. Sobański: Teatr Polski na Śląsku 1922–1937, Katowice 1937 (il.); Sośnicki: 40 lat; Stokowa: Wyspiański; T. Polski Wrocław 1945–65 (il.); T. w Jeleniej Górze; T. Ziemi Opolskiej 1945–60 (il.); Wilno teatralne; Wilski: Szkolnictwo; Kur. Warsz. 1922 nr 143, 1923 nr 74, 1930 nr 175, 1935 nr 241, 1936 nr 223, 1938 nr 88; Pam. Teatr. 1963 z. 1–4 s. 263, 264; Polska Artyst. 1923/4; Prz. Teatr. i Film. 1924 nr 10; Scena Pol. 1929 z. 21, 1930 z. 13; Trybuna Op. 1963 nr 218 (R. Konieczna; il.), 222 (R. Konieczna), 1969 nr 33 (sylwetka G.); Życie Warsz. 1982 nr 261, 266; Afisze, Uniw. w Poznaniu; Akt ślubu nr VI/716/1966 i zgonu nr V/2620/l982, Arch. USC Warszawa; Akta m. Poznania (Kartoteka mieszkańców z lat 1870–1931), Arch. Państw. Poznań (tu inf. o ślubie z Z. Grabowską); Akta (fot.), ZASP; Kułaga; T. Bagatela; Programy (m.in. „Pan Jowialski”, Opole 1969; sylwetka G.; il.) i wycinki prasowe, IS PAN; Almanach 1944–59; www.fiImpolski.pl 

Ikonografia

Fot. – Bibl. Nar., IS PAN, ITWarszawa, MTWarszawa, NAC.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.

Biogram w Almanachu Sceny Polskiej

Marian Godlewski (24 III 1895 Warszawa - 13 XI 1982 Warszawa), aktor, reż., kier. art. i dyr. teatru. W 1920 ukończył Warsz. Szkołę Dramatyczną. Występował sporadycznie już od 1915, m. in. w T. Rozmaitości i Polskim w Warszawie, w t. żołnierskim YMCA oraz w warsz. t. Promenada. Od pocz. 1921 i w sez. 1921/22 grał w T. Polskim w Wilnie. Pierwsze jego role tu, to m. in. Aptekarz w "Sędziach" i Chłopicki w "Warszawiance" Wyspiańskiego, De Santos w "Uriel Acosta" Gutzkowa, w sez. 1922/23 początkowo w T. Polskim w Warszawie (Rycerz Czarny w "Weselu" Wyspiańskiego i Marcellus w "Hamlecie" Shakespeare'a), następnie jeszcze w tym sez. wrócił do Wilna. W sez. 1928/24 grał w krak. Bagateli i znów w Wilnie, gdzie w sez. 1924/ 25 zadebiutował jako reżyser ("Kiki" Picarda, "Ananas" Verneuila). W l. 1925-31 w T. Polskim w Poznaniu, 1931-39 grał i reżyserował w T. Polskim w Katowicach, w l. 1939-41 był aktorem Państwowego T. Polskiego BSRR w Grodnie i Białymstoku. Poza wymienionymi, w okresie przedwojennym grał jeszcze takie role, jak Wernyhora i Stańczyk ("Wesele" Wyspiańskiego), Kleant ("Skąpiec" Moliera), Tolo ("Skiz" Zapolskiej), Twardosz ("Dożywocie" Fredry), Płk Pickering ("Pigmalion" Shawa), Rejent ("Zemsta" Fredry), reżyserował m. in. "Nie igra się z miłością" Musseta, "Chory z urojenia" Moliera, "Intryga i miłość" Schillera, "Nie-Boska komedia" Krasińskiego, "Powrót Odysa" Wyspiańskiego. W l. 1941-44 udzielał lekcji na tajnych kompletach gimnazjalnych. Po wyzwoleniu był jednym z organizatorów życia teatr. Ziem Zachodnich wszedł w skład pierwszego zespołu T. Miejskiego w Jeleniej Górze, następnie grał : reżyserował, a także sprawował kier. art T. Dolnośląskiego we Wrocławiu (1946-48) zaś gościnnie nadal reż. w Jeleniej Góra (1948). W sez. 1948/49 podjął współpracą i wrocł. T. Młodego Widza, gdzie okresowe (sez. 1950/51) sprawował też kier. art. W sez 1951/52 tę samą funkcję pełnił w T. Dramatycznych w Szczecinie, gdzie następnie gra i reż. do końca sez. 1955/56 (w ostatnim sez był też zastępcą dyr. ds artystycznych). W l. 1956-69 był aktorem, reż. i dyr. (do 1 V 63) T. Ziemi Opolskiej w Opolu, potem otrzymał tytuł honorowego dyr. TZO. 2 II 69 w tytułowej roli Pana Jowialskiego Fredry obchodził 45-lecie pracy art., a w 1974 otrzymał dar jubileuszowy z okazji 50-lecia działalności. Po wojnie grał m. in. Dyrektora teatru ("Dwa teatry" Szaniawskiego), Oberona ("Sen nocy letniej" Szekspira), Wistowskiego ("Grube ryby" Bałuckiego), Filipa II ("Don Carlos" Schillera), tytułową w "Don Juanie" Moliera, ponadto w licznych objazdach po Polsce występował u boku Mieczysławy Ćwiklińskiej w "Drzewa umierają stojąc" Casony. Reżyserował m. in. "Żołnierza i bohatera" Shawa, "Króla i aktora" Brandstaettera, "Szczygli zaułek" Shawa, "Lato w Nohant" Iwaszkiewicza, "Fantazego" Słowackiego, "Sułkowskiego" Żeromskiego, "Operę za trzy grosze" Brechta. Gościnnie reżyserował m. in. w T. im. Osterwy w Lublinie i T. Ziemi Mazowieckiej w Warszawie. Źródło: Almanach sceny polskiej 1982/83. Tom XXIV. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1987.