Osoby

PRONASZKO Andrzej (31 grudnia 1888 Derebczyn na Podolu – 15 stycznia 1961 Warszawa), scenograf, dyrektor teatru. Był synem Franciszka Pronaszki, dyr. cukrowni, i Feliksy Bony z Sawickich, bratem Zbigniewa Pronaszki. W 1906–12, po ukończeniu szkoły realnej w Kijowie, studiował w Krakowie w Wyższej Szkole Przemysłowej, później w Akademii Sztuk Pięknych (której nie ukończył); był uczniem L. Wyczółkowskiego i S. Dębickiego.

W 1911–14 brał udział w trzech krak. wystawach „niezależnych” oraz w wystawie teatr. zorganizowanej przy współudziale L. Schillera, gdzie wystawił, opracowane wspólnie z bratem Zbigniewem, projekty do Judasza z Kariothu K.H. Rostworowskiego. Opublikował wówczas programowy artykuł W sprawie teatru, jakim być powinien („Rydwan” 1914 nr IV-V-VI).

Jako scenograf debiutował 28 listopada 1915 w Zakopanem, gdzie wraz ze Zbigniewem P. projektował dekoracje do fragm. Lilli Wenedy i Legionu w T. Zjednoczonych Artystów w sali „Morskie Oko” (reżyserował S. Żeromski). W sez. 1916/17 w krak. T. im. Słowackiego projektował wraz ze Zbigniewem P. kostiumy do Akropolis i scenografię Niebieskiego ptaka (niezrealizowana). W 1917 w Krakowie wraz ze Zbigniewem P. i T. Czyżewskim stworzył grupę formistów. W sez. 1917/18 pracował jako scenograf w T. Polskim w Łodzi, gdzie projektował liczne dekoracje, m.in. do Kordiana, Dziadów i Nocy listopadowej. W pierwszym sez. stałej pracy w t. zapoznał się dokładniej z techniką scenograficzną i podjął pierwsze próby eksperymentów artyst., m.in. w inscenizacji Hamleta.

Na sez. 1918/19 został zaangażowany do T. Miejskiego we Lwowie pod dyr. R. Żelazowskiego. Zaraz po rozpoczęciu sez. zaprojektowana przez P. dekoracja przedstawiająca las (do Krysi leśniczanki?) dyrekcji t. i komisji pod przewodnictwem prezydenta miasta M. Chlamtacza wydała się zbyt nowoczesna, wobec czego poprawiono ją przez zapełnienie sceny wyciętymi w lesie brzozami. P. podał się wtedy do dymisji.

W 1918–19 brał udział w obronie Lwowa. Następnie pracował w Warszawie, w drukarni jako korektor. Współpracował też jako scenograf z t. Czarny Kot. Sez. 1920/21 i 1921/22 spędził w Łodzi jako scenograf T. Miejskiego. Opracował w tym czasie scenografię m.in. Wyzwolenia, Warszawianki, Nocy listopadowej, Bolesława Śmiałego, Mazepy, Komedii omyłek i Dziadów (reżyseria A. Węgierki, 1921). Zrealizował wówczas pierwszy w Polsce formistyczny projekt scenograficzny (Powódź H. Bergera, reżyseria A. Zelwerowicza, 10 grudnia 1920). W Łodzi wykładał też w Wolnej Szkole Malarstwa (Radwańskiego) oraz współredagował tygodnik satyryczno-lit. „Tam-Tam”. W 1922–24 pracował w T. im. Słowackiego w Krakowie; opracował wówczas scenografię m.in. Marii Stuart J. Słowackiego, Warszawianki, Fircyka w zalotach, Snu nocy letniej, Ptaka.

Na sez. 1924/25 został zaangażowany przez L. Schillera do T. im. Bogusławskiego w Warszawie jako „kierownik dekoracyjny”, a w sez. 1925/26 był angażowany do poszczególnych sztuk. Zaprojektował tu przede wszystkim dekoracje i kostiumy do Opowieści zimowej w inscenizacji L. Schillera (23 października 1924). Przedstawienie to było manifestem teatr. awangardowej sceny. W T. im. Bogusławskiego projektował scenografię dwu sztuk sam, jednej z W. Drabikiem, a siedmiu ze Zbigniewem P. Obaj bracia stworzyli tu scenografię w słynnych inscenizacjach Schillera: Pasterka wśród wilków, Kniaź Patiomkin, Złoty płaszcz, Achilleis (1925) i Róża (1926). W 1926–31 nie miał stałego engagement. W 1925 współpracował z t. Perskie Oko. W 1930–32 współpracował dorywczo z t. żydowskimi w Wilnie, Łodzi i Warszawie (przede wszystkim z Trupą Wileńską), gdzie projektował dekoracje, m.in. do Czarnego getta i Golema. W 1928 projektował kostiumy oraz (wspólnie z Sz. Syrkusem) scenografię i konstrukcję sceny do Golema wystawionego w Cyrku warszawskim.

W 1928 na zamówienie Magistratu m. st. Warszawy opracował wspólnie z Syrkusem projekt Teatru Symultanicznego. Miał to być t. z amfiteatralną widownią na trzy tysiące miejsc, ogromną, nowoczesną sceną uzupełnioną dwoma pierścieniami ruchomych scen opasujących amfiteatr. Projekt był eksponowany na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu (1929) oraz na wystawie teatr. w Grand Palais w Paryżu (1931). W 1934 opracował wspólnie z S. Bryłą projekt Teatru Ruchomego (pierwszą wersję zaprojektował P. sam w 1927). Był to t. objazdowy, w namiocie na czterysta miejsc, z obrotową widownią otoczoną sceną. W tymże roku P. wygłaszał odczyty i demonstrował model t. w kilku większych miastach Polski. Żaden z tych projektów nie był zrealizowany.

W styczniu 1932 W. Horzyca zaangażował go do T. Miejskich we Lwowie. Pracował tu do 1937 (z przerwą tylko w sez. 1934/35), opracowując scenograficznie ponad pięćdziesiąt sztuk. Był to nie tylko najbardziej płodny, ale i najbogatszy artystycznie okres jego twórczości. Powstały wówczas tak wybitne dzieła scenograficzne, jak pierwsza wersja Dziadów w inscenizacji L. Schillera (1932), Powrót Odysa (1932; I nagroda Ministerstwa W.R. i O.P. na konkursie Wyspiańskiego), Jeńcy (1933). Poza tym, w reżyserii L. Schillera: Krzyczcie Chiny, Sen srebrny Salomei (1932), Koriolan (1936); w reżyserii E. Wiercińskiego: Sen nocy letniej (1932), Ksiądz Marek (1936); w reżyserii W. Horzycy: Kleopatra C. Norwida (1933), Odprawa posłów greckich (1936); w reżyserii W. Radulskiego: Samuel Zborowski J. Słowackiego (1932), Człowiek, który był Czwartkiem (1934), Nie-boska komedia (1935); w reżyserii A. Cwojdzińskiego : Potrójny z Plauta (1936), Życie snem (1937).

W 1936 we Lwowie na Kongresie Pracowników Kultury wygłosił referat o sztukach plastycznych. W 1937 wyjechał do Bułgarii, gdzie opracował scenografię Dziadów dla T. Narodowego w Sofii (inscenizacja L. Schillera). W tymże roku wystawiał swoje projekty i makiety teatr. na Międzynarodowej Wystawie Sztuki i Techniki w Paryżu. W 1937–39 był scenografem T. Narodowego w Warszawie.

Podczas okupacji niem. w czasie II wojny świat. przebywał w Warszawie i pracował w spółdzielni stolarskiej. Był członkiem konspiracyjnej Rady Teatralnej, opracował projekt objazdowego t. dla wojska (konstrukcja na ciężarówkach). Współpracował z Biurem Informacji i Propagandy AK, gdzie był kierownikiem „komórki foto” (pseud. Majster). Po powstaniu warsz. (ranny w pierwszym dniu walk) znalazł się w Krakowie, gdzie w marcu 1945 objął kierownictwo artyst. T. Starego.

W sez. 1945/46 był dyr. i kierownikiem artyst. Starego T. oraz wykładał w Studio Teatralnym działającym przy teatrze. W sez. 1946/47 pracował jako scenograf w T. im. Wyspiańskiego w Katowicach. Powstała tam wówczas m.in. scenografia Snu nocy letniej, za którą otrzymał w 1947 II nagrodę na Festiwalu Szekspirowskim. W 1947–54 był scenografem Starego T. i T. im. Słowackiego w Krakowie, a w 1954–57 T. Starego. Na scenach krak. zrealizowano dwadzieścia jego prac scenograficznych (w 1953 – ani jednej), m.in. Owcze źródło, Amfitrion 38 (1948), Fantazy (1954), Kordian (1956). W 1955 otrzymał Państw. Nagrodę I st. za całokształt twórczości. W listopadzie 1956 przeniósł się do Warszawy. W 1957 został tu prof. zwyczajnym PWST i scenografem T. Polskiego. Powstały wówczas jego ostatnie prace: Nie-boska komedia (1958 – niezrealizowana), Wariatka z Chaillot (1958) i Beatryks Cenci (1959). Scenografia Świecznika, opracowywana w końcu 1960, została zrealizowana po śmierci Pronaszki (T. Kameralny, 1964). Ożeniony był z Ireną Kosarską (ślub 1 sierpnia 1920).

Miał w swym dorobku dwieście czternaście prac scenograficznych. Jako plastyk, zarówno w twórczości scenograficzne jak malarskiej, był formistą (kierunek wywodzący się z kubizmu).

Jego scenografię cechowała architektoniczna konstrukcja dekoracji i kostiumu (wprowadził usztywnione kostiumy hieratyzujące ruch i gest aktora).

Był znakomitym kolorystą. Twórczość scenograficzna P. związana jest przede wszystkim z pol. repertuarem poetyckim. Sześciokrotnie projektował dekoracje do Dziadów, opracował scenografię prawie wszystkich dramatów Słowackiego; projektował dekoracje i kostiumy do dwóch Norwidowskich prapremier; dwukrotnie opracowywał Nie-boską komedię. Prawie wszystkie dramaty Wyspiańskiego ukazały się na scenie w jego inscenizacji plastycznej. Dał także kształt plastyczny prapremierom Róży i Kniazia Patiomkina. Był jedynym pol. scenografem, który piątą część całej swojej twórczości teatr. poświęcił dramatom romantyków, Norwida i Wyspiańskiego.

Bibliografia

EdS VIII; Strzelecki: Plastyka teatr.; Z. Strzelecki: Kierunki scenografii współczesnej, Warszawa 1970; Szczublewski: Artyści i urzędnicy (il.); TE IV; J. Timoszewicz: Dziady w inscenizacji Leona Schillera, Warszawa 1970; H. VolImer: Algemeines Lexikon Bildenden Kunstler des XX Jahrhunderts t. III, Leipzig 1956; WEP (il.); Pam. teatr. 1964 z. 1/2 (w całości poświęcony P.; tu m.in. wykaz prac scenograficznych P., bibliografia publikacji P. i o nim na s. 203; także il.); Teatr Polski, Warszawa sez. 1964/65, program nr 2; Warszawianka 1925 nr 316 (M. Treter).

Ikonografia

Z. Pronaszko: Portret, olej, 1909 – własność pryw. i portret, olej, 1949–50 – MTWarszawa; A. Pronaszko: Auto-karyk., rys., repr. Pam. teatr. 1964 z. 1/2 s. 37; A. Stopka: Portret, karyk., repr. Teatr 1953 nr 8; Jotes (J. Szwajcer): Portret, karyk., rys., repr. Teatr 1952 nr 7; Fot. pryw. – MT Warszawa, zb. Ireny Pronaszkowej.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN Warszawa 1973
Zachowano konwencję bibliograficzną i większość skrótów używane w źródłowej publikacji.

Uzupełnienia bibliograficzne

• Pronaszko Andrzej, Zapiski scenografa : wspomnienia – artykuły – listy, oprac. Jerzy Timoszewicz, Warszawa 1976
• Pronaszkowie: przestrzenie teatru, katalog, red. Monika Chudzikowska; współpraca red. Jolanta Żukowska, Warszawa 2011