Osoby

CHMURKOWSKI Feliks Henryk, pseud. F. Tę­czyński (18 V 1896 Warszawa - 16 IV 1971 Warszawa), aktor, reżyser. Był synem Kajetana Ch. i Pauliny z Gradowskich, mężem - Marii Ch. (ślub 2 II 1920 w Warszawie). Ukończył Gimn. im. Mickiewicza w Warszawie. Od 1917 statystował w T. Rozmaitości. W 1918-20 studiował w Warsz. Szkole Dram., równocześnie występował (pod pse­ud. Tęczyński) w T. Żołnierskim YMCA. W sez. 1920/21 grał w T. na Pohulance, Polskim i Po­wszechnym w Wilnie, 1921/22 w T. Praskim w Warszawie (odtąd pod właściwym nazwiskiem). Po­tem występował w T. Miejskim w Lublinie (sez. 1922/23), Miejskim w Grodnie (1923/24), Popular­nym w Łodzi (1924/25; w grudniu 1924 debiutował tu jako reżyser sztuki "Tajemniczy Dżems"). W sez. 1925/26 grał i reżyserował na scenie T. Miejskiego w Grudziądzu, wchodzącego w skład Zjednoczonych T. Pomorskich, 1926/27 w T. Polskim w Katowi­cach, 1927/28 w T. Miejskim w Toruniu, w 1928-30 w T. Nowym w Poznaniu (w październiku 1929 był z jego zespołem gościnnie w Gdańsku). Potem wrócił do Warszawy i w 1930-33 występował w T. Polskim i Małym (w 1932 także w t. Banda złączonym organizacyjnie z T. Polskim), w sez. 1933/34 w teatrach: Rozmaitości, Kameralnym, 830 i Letnim, 1934-36 w zespole TKKT, 1936-39 nadal w teatrach TKKT na scenach T. Narodowego i Nowego. W 1. trzydziestych brał też udział w ob­jazdach Reduty. W okresie okupacji niem. był kier. administracyjnym spółdzielni koleżeńskiej "Pod Znachorem", wraz z żoną prowadził też własny bar "Pod światełkami" w Radości k. Warszawy, gdzie zatrudniał bezrobotnych aktorów. W 1943 został aresztowany i przeszło rok był więziony na Pawia­ku; zwolniony w lecie 1944, wziął udział w po­wstaniu warszawskim. W sez. 1945/46, 1946/47 i 1948/49 występował w T. Polskim w Warszawie. Równocześnie współpracował z innymi teatrami; grał w Studio T. MO w Warszawie (wiosna 1948), Powszechnym w Łodzi (jesień 1948), Ludowym T. Muzycznym w Warszawie (pierwsza poł. 1949), Nowym w Warszawie (jesień 1949); reżyserował w T. Ziemi Opolskiej (jesień 1949) i T. im. Węgierki w Białymstoku (wiosna 1950). W sez. 1950/51-1954/55 był w zespole T. Polskiego w Warszawie. Od sez. 1955/56 zaangażował się do T. Domu Woj­ska Pol. (od 1957 pn. T. Dramatyczny) i pozostał w nim do końca sez. 1967/68, kiedy przeszedł na emeryturę. W 1966 występował gościnnie w warsz. T. Współczesnym. W T. Dramatycznym w 1960 obchodził jubileusz czterdziestolecia, a w 1966 pięć­dziesięciolecia pracy artystycznej. Już w młodości warunki ograniczyły typ ról Ch.; skłonność do tycia, gładka, pulchna twarz o regu­larnych rysach sprawiły, że od pocz. swej działalności aktorskiej grał role różnorodne, z wyraźną przewagą charakterystycznych, np. w 1921: Dziada ("Sędziowie"), Profesora ("Don Juan" T. Rittnera), Or­gona ("Dożywocie"), Redaktora ("Kobieta bez skazy"), Kazimierza ("Tamten"). Szybko zyskał popularność, chwalono go: za wdzięk i ciepło przydane postaci Wiktora ("Żywy trup", 1922); za elegancję i dystyn­kcję w rolach salonowych, np. w roli Pułkownika ("Chrześniak wojenny", 1922); za umiejętność two­rzenia dobrze podpatrzonych typów: buchaltera nie widzącego nic poza swymi księgami (Marval w "Codziennie o piątej", 1925), prowincjonalnego leka­rza ("Doktor w Głuszcu", 1927), ros. inteligenckiego wykolejeńca (Artemow -" Żywy trup", 1930). Grał też czasem główne role, takie jak: Robert ("Robert i Bertrand", 1924), Napoleon ("Madame Sans Gene", 1925), Argan ("Chory z urojenia", 1925), ale szybko został uznany za mistrza drugiego planu i epizodu. W rolach komediowych potrafił niezwykle śmie­szyć, grając jednak z umiarem i bez szarży, np. jako: Liapkin-Tiapkin ("Rewizor", 1923), Kapelan ("Damy i huzary", 1924 i 1927), Malvolio ("Wieczór Trzech Króli", 1927), Stiglitz ("Cnotliwy Don Juan", 1928), Rafał Lagena ("Dożywocie", 1937), a w chara­kterystyczno-dram. umiał wstrząsnąć lub wzbudzić odrazę, np. jako: Stary Firułkes ("Małka Szwarcen­kopf", 1926), Daum ("Panna Maliczewska", 1929), Pe­likan ("Dziady", 1934). Po wojnie grał takie role, jak: Grabarz I ("Hamlet", 1947), Serwacy ("Krzyk ja­rzębiny", 1949), Pan de Grassins ("Eugenia Grandet", 1952), Męgorzewski ("Takie czasy", 1953), Szu-Fu ("Dobry człowiek z Seczuanu", 1956), Marszałek ("Ksiądz Marek", 1963), Elektor ("Anabaptyści", 1967). Wtedy już b. gruby, łysy, z podwójnym podbród­kiem i jasnymi wypukłymi oczyma, jakby wpisał się w obiegowy wizerunek kapitalisty i wg Jaszcza specjalizował się "w rolach grubych, futrzastych bankierów, nic dziwnego, że doszedł w nich do perfekcji"; wymienić tu można: Beniamina Hubbar­da ("Lisie gniazdo", 1948), Bankiera ("Diabeł i Pan Bóg", 1960), Bankiera Engibbi ("Anioł zstąpił do Ba­bilonu", 1961), Ernesta Schlumfa ("Frank V", 1962), z tym, że jego bankierzy byli na ogół zabaw­ni i potraktowani z żartobliwym ciepłem. W ro­lach komediowych rzadko posuwał się do karyka­tury, tak jak w "Ożenku" (1961): "pokraczny Jajecznica - ledwie ze swym brzuchem mieszczący się w drzwiach, ciężki, niedźwiedziowaty, a podskakujący jak pokojowy pudelek" ("Żołnierz Polski"), nato­miast, jak pisała K. Ostrowska: "większość boha­terów Chmurkowskiego, mimo pozorów komizmu, zawiera domieszkę goryczy, czy beznadziejności i smutku".
Reżyserią zajmował się gł. w t. prowincjonalnych, a po przeniesieniu do Warszawy tylko sporadycznie (np. w 1933 w działającym parę miesięcy teatrze jednoaktówek Rozmaitości). Reżyserował przede wszystkim repertuar tzw. lekki, np.: "Robert i Ber­trand", "Drugi mąż", "Gorąca krew", "Głuszec", "Ósma Żona Sinobrodego", "Szkoła żon", "Bolszewicy", "Kwadra­tura koła", "Grube ryby". Recenzenci oceniali jego pracę życzliwie, zwracali uwagę na dużą kulturę lit., umiejętność tworzenia ciekawych sytuacji scen., nadawanie przedstawieniu odpowiedniego rytmu i tempa, staranność w dopracowaniu szczegółów. Po wojnie reżyserował w Opolu "Placówkę", a w Bia­łymstoku "Brygadę szlifierza Karhana" i "Klub ka­walerów". Zarówno w okresie międzywojennym, jak i po wojnie grał w wielu pol. filmach, występował też w słuchowiskach radiowych. Był aktywnym działaczem ZASP-u; w 1932 i 1947 wybrany do Zarządu Głównego, w 1948 został prezesem Za­rządu Głównego i Naczelnej Rady Artyst. i pełnił te funkcje do rozwiązania ZASP-u w 1950. Od 1959 był członkiem zasłużonym SPATiF-ZASP, od 1967 wiceprzewodniczącym Kapituły Członków Za­służonych. W końcu 1. pięćdziesiątych zainicjo­wał i zorganizował w Warszawie Kasy Teatralne SPATiF-u.
Bibl.: Almanach 1970/71; Czachowska: Zapolska; Csató: Interpretacje; Dąbrowski: Na deskach t. 3; Fik: 35 sezonów; Fredro na scenie; Hist. filmu t. 2-5; Iwaszkiewicz: T. Polski (il.); Jewsiewicki: Materiały; Kaszyński: Teatr łódz.; Krasiński: Warsz. sceny; Kwaskowski; Lorentowicz: Dwadzieścia lat t. 3; Lorentowicz: T. Polski (il.); Łoza: Czy wiesz (il.); Mykita-Glensk; Nawrat: Repertuar; Nawrat: T. Pol. w Katowicach; Sempoliński: Wielcy artyści; T. Dra­matyczny w Warszawie (il.); Wilski: Szkolnictwo; Wysiń­ski: ZASP; Ekran 1961 nr 19 (K. Ostrowska; il.); Kron. Warsz. 1971 nr 3; Kur. Warsz. 1921 nr 337, 1923 nr 122, 1929 nr 353, 1930 nr 302, 1932 nr 353, 1933 nr 280, 1934 nr 16, 45, 68, 220, 1935 nr 217, 1938 nr 242, 1939 nr 227; Pam. Teatr. 1973 z. 3-4 s. 447, 459, 468, 471; Teatr 1971 nr 16 (il.); Trybuna Ludu 1961 nr 62 (Jaszcz); Żołnierz Pol. 1962 nr 3; Afisze, programy i wycinki pra­sowe, MTWarszawa; Akta (tu fot.) ZASP; Dokumenty i korespondencja Ch., MTWarszawa (sygn. D. 32 III); Programy, IS PAN (m.in.: Jubileusz czterdziestolecia pracy scenicznej Feliksa Chmurkowskiego, T. Dramatyczny War­szawa 1960; Teatr Nowy w Poznaniu 1923-73 - tu mylnie podano imię Aleksander); Rudnicki: T. Popularny w Łodzi.
Ikon.: S. Dąbrowski: Ch. (z M. Chmurkowską), karyk., rys. - własność rodziny Ch.; Jotes (J. Szwajcer): Ch., karyk., rys., repr. Teatr 1953 nr 2; J. Żebrowski: Ch. jako Kapelan ("Damy i huzary"), karyk., rys., repr. Express Wiecz. 1957 nr 195; Fot. - Arch. Dok. Mech., IS PAN, MTWar­szawa, ZASP.
Film.: 1933 - "Dzieje grzechu" (f.), "Jego ekscelencja subiekt" (f.), "Każdemu wolno kochać" (f.), "Romeo i Julcia" (f.); 1935
- "Antek policmajster" (f.), "Jaśnie pan szofer" (f.), "Kochaj tylko mnie" (f.), "Wacuś" (f.); 1936 - "Bohaterowie Sybiru" (f.), "Bolek i Lolek" (f.), "Jego wielka miłość" (f.) "Pan Twar­dowski" (f.); 1938 - "Dziewczyna szuka miłości" (f.), "Szczę­śliwa trzynastka" (f.), "Geniusz sceny" (d.); 1939 - "Kłamstwo Krystyny" (f.), "Trzy serca" (f.), "U kresu drogi" (f.); 1949 -"Skarb" (f.), "Za wami pójdą inni" (f.); 1952 - "Młodość Chopina" (f.); 1954 - "Piątka z ulicy Barskiej" (f.), "Pod gwiazdą frygijską" (f.); 1956 -"Sprawa pilota Maresza" (f.); 1959 -"Biały niedźwiedź" (f.), "Cafe pod Minogą" (f.); 1963 - "Smarkula" (f.); 1964 -"Dwa żebra Adama" (f.); 1965 -"Rękopis znaleziony w Saragossie" (f.); 1970 - "Roman­tyczni" (f.); 1971 - "Pan Dodek" (f.); Fragm. kronik i ma­teriałów film. z 1948-63, Arch. WFD; Materiały - Ar­chiwum TV Warszawa.
Nagrania: Role, recytacje, wypowiedzi okolicznościowe - Arch. Dok. Mech., Red. Dok. Inf. PR.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994