3 września 1848
Fragment III cz. Dziadów po raz pierwszy na scenie
Kraków: Senator Nowossiltzoff, czyli Śledztwo zbrodni stanu na Litwie, ustęp historyczny z poematu „Dziady” przez Adama Mickiewicza – pod tym tytułem po raz pierwszy na scenie pojawiły się obszerne fragmenty III cz. Dziadów Adama Mickiewicza.
W opracowaniu Mickiewicz na scenie czytamy na ten temat:
Najwcześniejsza realizacja dramatu Mickiewicza na publicznej scenie była dokonana w Krakowie i przypada na dzień 3 września 1848 r. Wystawiony (obok komedii pt. Pułkownik Wielogorski) fragment III części Dziadów nosi wg odnalezionego afisza pełny tytuł: Senator Nowossiltzoff, czyli Śledztwo zbrodni stanu na Litwie, ustęp historyczny z poematu „Dziady” przez Adama Mickiewicza. Afisz, o którym była mowa, stanowi jedyny dokument, świadczący o wykonaniu tego widowiska. Dzięki wymienionym osobom dramatu możliwe jest w ogólnym zarysie zrekonstruowanie odegranej sceny. Nie ulega wątpliwości, że oprócz licznych drobnych skrótów usunięto całą scenę Balu wymagającą bogatej scenerii, Prawdopodobnie na to miejsce wprowadził inscenizator Śpiewaka, postać nie istniejącą w tekście Mickiewicza, wymienioną zaś na afiszu. Po arii, lub może w czasie jej wykonywania, następowała scena z Panią Rollison, która wpada na salę z wieścią o śmierci syna. Uderzenie pioruna, dialog Senatora z Pelikanem, a może nawet przypowieść Księdza Piotra kończyły tę scenę, albowiem Konrad w inscenizacji tej nie występuje, a więc jego dialog z Księdzem Piotrem został usunięty. Cała inscenizacja, która stanowiła wyraz patriotycznych, antycarskich nastrojów, zmierzała do uwypuklenia roli Senatora jako ciemiężyciela Polaków i ujmowała spektakl w ramy skameralizowanego widowiska. Niektóre osoby zostały przez inscenizatora usunięte, a ich tekst, o ile nie był skreślony, wypowiadały prawdopodobnie inne postacie, np. zamiast Bajkowa – Pelikan, zamiast Gubernatorowej, Sowietnikowej, Generałowej – Dama. Reżyser zmierzał do jak najdalej idącej autentyzacji przedstawienia, czego dowodem było wypisane na afiszu, nie istniejące w tekście Mickiewicza, nazwisko Doktora – Bécu, jak również Senatora – Nowossiltzoff. Pelikanowi dopisuje się tytuł profesora Uniwersytetu Wileńskiego, przy Księdzu Piotrze widnieje dopisek – braciszek zakonny.
W przedstawionym fragmencie grali ci sami aktorzy, którzy odtwarzali role w Pułkowniku Wielogorskim, z dodaniem jedynego Bejma, obsadzonego w roli Lokaja. Być może, że ograniczone możliwości obsady wpłynęły na skreślenie niektórych ważnych postaci bądź na przydzielenie ich tekstów innym osobom dramatu.
Stwierdzić w każdym razie należy, że fragment Mickiewiczowskich Dziadów grany na scenie krakowskiej w 1848 r. był zjawiskiem niepowszedniej miary ze względu na moment dziejowy i świadczy o postępowej roli, jaką odegrał w okresie Wiosny Ludów teatr krakowski pod dyrekcją Juliusza Pfeiffera.
Było to jedyne oficjalnie zarejestrowane przedstawienie dramatu Mickiewiczowskiego za życia autora. Przy okazji dodać można, że nielepiej los obszedł się z twórczością dramatyczną Słowackiego, tylko Mazepa bowiem był grany za życia poety w 1847 r., i to w Budapeszcie, po węgiersku, w przekładzie dokonanym z niemieckiego. […]
Właściwa premiera dramatu Mickiewiczowskiego, od czasu wystawienia fragmentów III części Dziadów w 1848 r., odbyła się w Krakowie, za dyrekcji Stanisława Koźmiana, dn. 1 stycznia 1872 r. Wystawiono wtedy Konfederatów barskich w przekładzie Tomasza Olizarowskiego, w reżyserii Józefa Rychtera. Była to niewątpliwie zasługa dyrektora teatru, który miał ambicje wprowadzenia na scenę najwybitniejszych dramatów polskich. [...]
Mickiewicz na scenie, opr. Tadeusz Sivert z zespołem, Warszawa 1957, s. 8-9.
