Hasła

1. Gatunek komiczny mieszający porządki i sensy, przedstawiający tematy wzniosłe w sposób prześmiewczy, niekiedy wulgarny, a pospolite – z patosem; nazwa wywodzi się z wł. burlesco – „śmieszny, zabawny”, burla – „żart, figiel, głupstwo”. Burleska stosuje absurdalny, czasem rubaszny humor, przejaskrawienia, błazenadę; dużą rolę odgrywają w niej gagi, w tym wizualne; zawiera elementy satyryczne, ale bez intencji moralizatorskich; istotne znaczenie mają wstawki muzyczne i taneczne; często polega na trawestacji arcydzieł (np. Williama Shakespeare’a), mitów, gatunków poważnych; w tradycji anglosaskiej gatunek sfeminizowany z podtekstem erotycznym.

W pierwszej połowie XVII wieku burleskowe widowiska baletowe urządzano we Francji; w Wielkiej Brytanii w XVII–XVIII wieku popularne były parodie ówczesnych konwencji teatralnych (np. George Villiers, The Rehearsal; Richard B. Sheridan, The Critic: or, a Tragedy Rehearsed); rozkwit w teatrach europejskich nastąpił w XIX wieku. Burleska anglosaska różni się od kontynentalnej: od lat trzydziestych XIX wieku (występy Madame Vestris, gwiazdy i dyrektorki londyńskiego Olympic w sztukach Jamesa R. Planchégo) burleska brytyjska eksponuje cross-dressingową rolę głównej aktorki, ubranej w charakterystyczny męski kostium podkreślający kształt jej nóg i figurę (tzw. role spodenkowe). W drugiej poł. XIX wieku burleska, obok musicalu i pantomimy, była najpopularniejszym gatunkiem teatralnym w Wielkiej Brytanii (granym zwłaszcza w Gaiety Theatre, Strand Theatre). Pod koniec XIX w. jej miejsce zajęła komedia muzyczna jako rozrywka bardziej wyrafinowana, nowoczesna i przyzwoita.

W USA do lat 60. XIX w. burleska miała formę krótkiej rymowanej trawestacji, wykonywanej wyłącznie przez mężczyzn (m.in. William Mitchell, John Brougham). Pod wpływem gościnnych występów brytyjskiej trupy The British Blondes (prem. Ixion, or The Man at the Wheel Francisa C. Burnanda w nowojorskim Wood Theatre, 1868) z gwiazdą Lydią Thompson, wykształciła się burleska thompsonowska na wzór burleski brytyjskiej. Burleska amerykańska stopniowo rozluźniała konstrukcję, zapożyczała strukturę z minstrelsy (Madame Rentz’s Female Minstrels), przekształcając się w widowisko typu varieté w opozycji do rodzinnej mieszczańskiej rozrywki – wodewilu; publiczność zawęziła się do mężczyzn z niższych warstw społecznych. W obrębie burleski amerykańskiej zrodził się striptiz, stanowiąc wraz z gagami komików główną atrakcję widowiska. Złote czasy burleski-striptizu przypadły na lata 30. XX wieku i łączyły się z działalnością braci Minsky; występowały wówczas „królowe burleski”: Gypsy Rose Lee, Ann Corio, Faith Bacon. Zamykanie teatrów burleskowych ze względu na obrazę moralności zepchnęło ją do podziemia, powodując zanik formy pod koniec lat 50. XX wieku.

W latach 90. XX wieku burleska odrodziła się w nowojorskich i londyńskich klubach – tak zwana nowa burleska zyskała popularność w USA, Wielkiej Brytanii, Australii, Francji, Skandynawii; w Polsce pojawiła się w 2010 (Warszawa, Betty Q and Crew). Występy wzorowane są głównie na striptizie z pierwszej poł. XX wieku. Nową burleskę charakteryzuje kampowa wrażliwość, postmodernistyczna estetyka, ironia, parodia; gatunek praktykowany (m.in. Dita von Teese, Dirty Martini, Imogen Kelly) i oglądany głównie przez kobiety; odmiana boylesque wykonywana jest przez mężczyzn.

W Polsce burleska nie wyodrębniła się jako gatunek, ale jej elementy występują w innych formach komicznych, m.in. w farsie, kabarecie oraz w twórczości dramatycznej, na przykład u Witolda Gombrowicza.

2. Styl wypowiadania charakteryzujący się intertekstualnością i logiką odwróconych sensów, obecny w twórczości m.in. Arystofanesa, Molière’a, Williama Shakespeare’a.

Por. także pantomima, parodia, opera komiczna.

Bibliografia

• Allen Robert C., Horrible Prettiness: Burlesque and American Culture, Chapel Hill, London 1991;
• Bratton Jacky, Mirroring Men: The Actress in Drag, [w:] Maggie B. Gale, John Stokes (ed.),* The Cambridge Companion to the Actress*, Cambridge 2007;
• Ferreday Debra: „Showing the girl”: the new burlesque, „Feminist Theory” vol. 9, 2008;
• Gänzl Kurt, Lydia Thompson, Queen of Burlesque, London – New York 2002;
• Green William, Strippers and Coochers: The Quintessence of American Burlesque, [w:] David Mayer, Kenneth Richards (ed.), Western Popular Theatre, London 1977;
• Łuksza Agata, Burleska i feminizm, czyli alternatywna historia emancypacji, „Dialog” nr 6, 2013;
• Pavis Patrice, Słownik terminów teatralnych, przeł. i oprac. Sławomir Świontek, Wrocław 1998;
• Robertson Pamela, Jak się robi kamp feministyczny?, przeł. Agnieszka Matkowska, [w:] Przemysław Czapliński, Anna Mizerka (red.), Kamp. Antologia przekładów, Kraków 2012;
• Willson Jacki, The Happy Stripper: Pleasures and Politics of the New Burlesque, London – New York 2008.