Harnasie
Balet o tematyce góralskiej ze śpiewem, w 2 aktach, z epilogiem. Libretto: Helena i Mieczysław Rytardowie; muzyka: Karol Szymanowski; choreografia: Jelizaveta Nikolska (Maksymilian Statkiewicz); scenografia: Vaclav Pavlik (Zygmunt Szpingier).
Prapremiera: Praga 11 V 1935, Narodni divadlo.
Premiera polska: Poznań 9 IV 1938, Teatr Wielki.
Osoby: Harnaś, wódz tatrzańskich zbójników - Andrej Drozdov (Jerzy Kapliński); młoda góralka, Narzeczona - Jelizaveta Nikolska (Zofia Grabowska); młody góral, jej Narzeczony - Karel Pirnik (Mieczysław Sawicki); rodzice Narzeczonej, starostowie weselni, górale, góralki, zbójnicy, juhasi i juhaski.
Akcja rozgrywa się w Tatrach i na Podhalu.
Akt I. Hala w górach. Balet rozpoczyna redyk, czyli pędzenie owiec na letnie pastwiska. Tam też, na hali, tańczą juhasi i juhaski. Jedna z dziewcząt, zaręczona z młodym góralem, spotyka nieznajomego, który budzi w jej sercu dziwny niepokój. Nieznajomy znika, a po chwili wkraczają zbójnicy i zachwycona dziewczyna poznaje w ich wodzu tajemniczego przybysza. Jest nim Harnaś. Młody przywódca stara się wyrazić dziewczynie swe uczucie. Tak rodzi się ich miłość. Tymczasem zbójnicy rozpalają ognisko i tańczą wokół ognia (taniec zbójnicki).
Akt II. Wnętrze góralskiej chaty. Odbywa się tu wesele, lecz Narzeczona niechętnie przyjmuje Narzeczonego, myśląc o pięknym Harnasiu. Po obrzędzie "cepin" rozpoczyna się taniec góralski; w kulminacyjnym jego punkcie za chatą rozlega się strzał z pistoletu i do izby wpadają zbójnicy. Po krótkiej utarczce z Narzeczonym Harnaś porywa i uprowadza pannę młodą. Jeden ze zbójników strzałem z pistoletu gasi światło, izba pogrąża się w ciemnościach.
Epilog. Ukryci w głębi gór Harnaś i porwana dziewczyna przeżywają swe szczęście.
Pomysł wątku treściowego "Harnasi" pochodzi od samego kompozytora, który opracowanie scenariusza powierzył poetom góralskim, małżeństwu Rytardom, korzystając również z rad J. Iwaszkiewicza. Projektowane początkowo jako osobny balet "Wesele góralskie" zużytkowane zostało w II akcie. Treść baletu "Harnasie", niezwykle prosta, przedstawia tylko dwa zdarzenia: poznanie Narzeczonej z Harnasiem i jej porwanie w czasie wesela. Celem autorów i kompozytora było bowiem nie tyle przedstawienie realnych epizodów z życia tatrzańskich górali, ile szerokie uogólnienie, poetycka metafora góralszczyzny, jej cech psychicznych, obrzędów, obyczajów i folkloru muzyczno-tanecznego. Za materiał tematyczny posłużyły Szymanowskiemu melodie góralskie, cytowane dosłownie lub przetwarzane, oraz motywy własne uformowane na ich wzór. Pragnąc jak najwierniej oddać klimat brzmieniowy muzyki góralskiej, kompozytor wprowadził do dużej orkiestry symfonicznej chór i sola tenorowe, zaś rytmikę tańców góralskich urozmaicił częstymi zmianami melodii, dominujących w tym balecie nad rytmem. Wyrażenie środkami tanecznymi zawartego w muzyce bogactwa materiału folklorystycznego o bardzo odrębnej i oryginalnej specyfice, zgrupowanego w ramach wątłej dramatycznie akcji, stanowi największą trudność realizacji scenicznej "Harnasi". Te właśnie trudności choreograficzne oraz oryginalna kompozycja baletu i trudna - dla ówczesnych realizatorów i słuchaczy - muzyka wyznaczyły los pierwszych inscenizacji "Harnasi".
Po prapremierze w Pradze odbyły się jeszcze trzy premiery za granicą: Paryż 27 IV 1936, Opera, chor. S. Lifar, sc. I. Lorentowicz, w obs. S. Lifar (Harnaś), J. Simon (Narzeczona), N. Efimow (Narzeczony), Belgrad 30 X 1937, Narodno Pozoriste, pt. "Hajduci", chor. J. Nikolska, sc. V. Żedrinski, Hamburg 12 XI 1937, Opera, chor. H. Swedlund, sc. W. Reinking, w obs. K. Schwarzer, H. Swedlund i P. Buch.
W kilka miesięcy po pierwszej polskiej premierze "Harnasi" w Poznaniu ukazały się one na scenie Teatru Wielkiego w Warszawie 1 X 1938, chor. M. Pianowski i E. Koszutski, sc. Z. Stryjeńska, w obs. Z. Dąbrowski, B. Karczmarewicz i F. Ważyński.
Następnie Balet Polski włączył "Harnasie" do swego drugiego programu, chor. J. Ciepliński, sc. Z. Stryjeńska, w obs. Z. Kiliński, Z. Wójcikowska i S. Miszczyk. Premiera odbyła się w czasie tournee Baletu Polskiego za granicą - w Brukseli 4 III 1939, Palais des Beaux-Arts. Spektakl ten pokazano również 19 IV 1939 w Teatrze Wielkim w Warszawie z okazji XVII Festiwalu Międzynarodowego Towarzystwa Muzyki Współczesnej oraz na Wystawie Światowej w Nowym Jorku w czerwcu 1939.
Po II wojnie światowej odbyły się w Polsce następujące premiery "Harnasi": Poznań 18 I 1947, Teatr Wielki, chor. J. Kapliński, sc. S. Janasik, w obs. J. Kapliriski, B. Bittnerówna i M. Żmuda, Warszawa 29 XII 1952, Opera, chor. S. Miszczyk, sc. A. Stopka, w obs. Z. Kiliński, B. Bittnerówna i W. Gruca, Warszawa 23 XI 1966, Teatr Wielki, chor. E. Papliński, sc. I. Lorentowicz, w obs. F. Malinowski, M. Krzyszkowska i Z. Sidło. Przedstawienie to Balet Teatru Wielkiego zaprezentował na występach w Moskwie w grudniu 1967, Gdańsk 5 III 1960, Opera i Filharmonia Bałtycka, chor. J. Jarzynówna-Sobczak i E. Dobraczyński, dek. W. Bielicki, kost. J. Żuławski i J. Wnukowa, w obs. Z. Jasman, A. Boniuszko, E. Dobraczyński, Kraków 18 V 1964, Teatr Muzyczny, chor. E. Papliriski, sc. A. Majewski, w obs. J. Heczko, B. Bittnerówna, J. Parużnik, Wrocław 26 IV 1969, Opera, chor. E. Papliriski, sc. I. Lorentowicz, w obs. W. Karst, R. Syldorf i J. Mazur, Poznań 11 X 1969, Opera, chor. E. Papliński, sc. A. Sadowski, w obs. J. Wojtkowiak, L. Wojtkowiak i P. Śliwa, Łódź 24 X 1970, Teatr Wielki, chor. W. Borkowski, sc. A. Kilian, w obs. J. Wakowska, E. Jakubiak, W. Traczewski; wznowienie 13 XI 1976, w obs. J. Niesobska, K. Knol, B. Jankowski, Wrocław 16 X 1971, Opera, wznowienie wersji Paplińskiego-Lorentowicz, włączonej następnie do programu występów w Dreźnie i Gorlitz w październiku 1973, Łódź 25 VI 1978, Teatr Wielki, chor. Z. Kiliński, sc. A. Kilian, w obs. M. Zalejska, K. Kulik, K. Knol, Wrocław 27 III 1982, Opera, chor. T. Kujawa, sc. J. Napiórkowski, w obs. W. Poźniak, F. Knapik i Z. Owczarzak, Warszawa 16 X 1982, Teatr Wielki, chor. T. Kujawa, sc. A. Majewski, w obs. A. Staszak, T. Matacz i S. Dębicki.
Po wojnie odbyły się jeszcze dwie premiery "Harnasi" za granicą: Morawska Ostrawa 15 X 1949, Statni divadlo, jako balet "Zbójnicy" ("Zbojnici"), chor. E. Gabzdyl, sc. A. Stopka, w obs. J. Jastfembska, E. Gabzdyl i A. Janićek, Berlin 17 I 1957, Komische Oper, chor. E. Papliński, sc. R. Heinrich.
K. Szymanowski jest również twórcą baletu-pantomimy "Mandragora". Do muzyki Szymanowskiego powstały również następujące balety: "Pieśni miłosne Hafiza": obraz wokalno-taneczny, jako uzupełnienie opery "Hagith", chor. P. Zajlich, sc. W. Drabik, Warszawa 12 IX 1922, Teatr Wielki, z udz. A. Czapskiej i H. Szmolcówny.
Suity "Maski i Mity", chor. J. Jarzynówna-Sobczak, sc. J. Wnukowa, Gdańsk 25 V 1963, Balet Miniatur przy Operze Bałtyckiej: "Maski": "Szeherezada" - A. Boniuszko i Z. Jasman; "Błazen Tantris" - T. Złamał; "Serenada Don Juana" - Z. Kamiński.
"Mity": "Źródło Aretuzy" - J. Górska (Aretuza) i Z. Jasman (Alfejos); "Narcyz" - B. Kropidłowski; "Driady i Pan" - A. Boniuszko i T. Złamał. "Mity", chor. T. Kujawa, sc. J. Napiórkowski, Wrocław 27 III 1982, Opera, w obs. B. Śliwiński (Efeb), A. Jaskółka (Aretuza), E. Aksamitowska (Echo), Warszawa 16 X 1982, Teatr Wielki, chor. T. Kujawa, sc. A. Majewski, w obs. Ł. Gruziel, J. Rybarska i R. Smukała.
"Nokturn i Tarantela", oprac. muz. G. Fitelberg, chor. W. Gruca, sc. A. Majewski, Warszawa 23 XI 1966, Teatr Wielki - balet bez fabuły literackiej, soliści: M. Krzyszkowska, E. Jarori, B. Kociołkowska, S. Szymański, F. Malinowski, A. Glegolski, Z. Sidło.
"III Symfonia" jako balet "III Symfonia - Pieśń o nocy", chor. C. Drzewiecki, sc. J. Bernaś, Poznań 16 X 1977, Polski Teatr Tarica na scenie Opery; źródłem inspiracji Drzewieckiego był ten sam tekst, który zafascynował Szymanowskiego: II dywan perskiego poety z XIII w., M.D. Rumiego. Opiewane przez poetę ciała niebieskie uosabiają w balecie postacie mitologiczne: Wenus (E. Pawlak), Jowisz (A. Duch), Andromeda (M. Hendrykowska), Merkury (M. Skarupski), przedstawicielem zaś Ziemi jest Chłopiec (K. Pastor). Treścią baletu są działania tych postaci, wynikające z ich mitycznych funkcji. Balet ten pokazany był przez Polski Teatr Tańca w Rzymie X 1978, Bułgarii X 1978 oraz przekazany Teatrowi w Pradze 22 VI 1982, w obs. M. Peśikova (Wenus), H. Vlaćilova (Andromeda), J. Slavicky (Merkury) i L. Kafka (Chłopiec).
"I Kwartet smyczkowy" jako balet "Między dwojgiem" ("Tra due"), chor. I. Głowacka, Rzym 18 XII 1980, Opera; treścią baletu jest konflikt uczuciowy między Kobietą (D. Ferrara) i Mężczyzną (A. Rainó), a etapy tego konfliktu odpowiadają nastrojom poszczególnych części Kwartetu: cz. I - rozbieżność uczuć, wzajemna niechęć, cz. II - sen o miłości, cz. III - przebudzenie i pojednanie.
"Stabat Mater II".
Źródło: Przewodnik Baletowy Irena Turska, PWM 1997
Ukryj streszczenie