Jezioro łabędzie
( - Le Lac des cygnes - The Swan Lake)
Balet klasyczny w 4 aktach. Libretto: Władimir Biegiczew i Wasilij Gelcer; muzyka: Piotr Czajkowski; choreografia: Marius Petipa i Lew Iwanow (Raffaele Grassi); scenografia: Iwan Andriejew, Michaił Boczarow i Heinrich Levogt (Karol Klopfer, Aleksander Kozłowski i Józef Guranowski).
Prapremiera: Petersburg 15 I 1895, Teatr Maryjski.
Premiera polska: Warszawa 30 XII 1900, Teatr Wielki.
Osoby: Odetta, dziewczyna zaklęta w królową łabędzi - Pierina Legnani (Cecilia Cerri); książę Zygfryd - Paweł Gerdt (Aleksander Gillert); księżna, jego matka - Giuseppina Cecchetti (Zofia Timirazjew); Benno, przyjaciel księcia - Aleksander Obłakow (Michał Kulesza); Rotbart, zły czarownik - Aleksiej Bułgakow (Ludwik Rządca); Odylia, jego córka - Pierina Legnani (Cecilia Cerri); Wolfgang, opiekun księcia; mistrz ceremonii; nadworny błazen; przyjaciele księcia, dziewczęta zaklęte w łabędzie, goście na dworze książęcym, sześć młodych panien, młodzież wiejska. Akcja rozgrywa się w nieokreślonej epoce, w jakimś zakątku Niemiec.
Akt I. Park przy zamku księżnej. Z okazji pełnoletności księcia Zygfryda odbywa się festyn, młodzież wiejska bawi się i tańczy w obecności dworu. Księżna oznajmia synowi, że jutro będzie musiał wybrać narzeczoną spośród przedstawionych mu na balu panien. Po wyjściu księżnej zabawa trwa dalej (walc), potem wszyscy rozchodzą się. Zygfryda martwi decyzja matki. By oderwać go od smutnych myśli, przyjaciele proponują wyprawę na polowanie. W dali widać stadko przelatujących łabędzi. Zygfryd z przyjaciółmi opuszcza park.
Akt II. Dziki, skalisty brzeg jeziora. Północ. Na tafli jeziora przesuwa się stadko białych łabędzi z królową na czele. Na brzeg przybywa przyjaciel księcia, Benno, z towarzyszami; młodzieńcy celują z łuku do ptaków i wołają Zygfryda. Tymczasem łabędzie otaczają Benna; nadbiegający Zygfryd mierzy już do nich z łuku, gdy nagle staje przed nim królowa Odetta. Oczarowany jej pięknością książę nie pozwala strzelać do ptaków i odprawia myśliwych. Ze wszystkich stron otaczają go białe łabędzie (walc łabędzi), Odetta zaś wyjawia księciu ich tajemnicę: zły czarownik Rotbart zamienił ją i jej towarzyszki w łabędzie, które tylko o północy nad brzegiem jeziora mogą przybierać postać ludzką. Zaklęcie to może jedynie przełamać szczere uczucie człowieka, który nigdy jeszcze nie wyznał nikomu miłości. Wśród skał ukazuje się złowrogi ptak; to Rotbart przypomina Odetcie o swej władzy nad nią, a księciu o grożącym mu niebezpieczeństwie. Lecz młodzieniec nie lęka się pogróżek. Ulegając czarowi Odetty, przysięga jej wieczną miłość i wyzwolenie (grand pas de deux: adagio Odetty i księcia, pas de ąuatre czterech małych łabędzi, wariacja Odetty, koda). Zbliża się świt, łabędzie muszą odejść. Po chwili białe ptaki płyną znów na jeziorze.
Akt III. Sala balowa na zamku księżnej. Schodzą się goście, witani przez mistrza ceremonii, za nimi wkracza księżna z synem i sześć młodych panien, z których Zygfryd ma dziś wybrać narzeczoną (walc sześciu panien). Jednakże żadna z nich nie podoba się młodemu księciu; zatopiony w marzeniach, myśli wciąż o tajemniczej dziewczynie-łabędziu. Nagle fanfary oznajmiają przybycie niespodziewanych gości. Jest to Rotbart w ludzkiej postaci ze swą córką, piękną Odylią, której łudzące podobieństwo do Odetty oszałamia Zygfryda. Rozpoczyna się bal (divertissement: taniec hiszpański, neapolitański, węgierski i mazurek). Rotbart nakazuje córce, by postarała się zdobyć słowo księcia (pas de deux Odylii i Zygfryda i ich solowe wariacje), gdy bowiem zakochany młodzieniec zapomni o Odetcie i wyzna miłość innej, złamie przysięgę wierności. Tak też się dzieje; w oknie ukazuje się przelotna wizja zrozpaczonej Odetty i Zygfryd pojmuje, że padł ofiarą podstępu. Zwycięski Rotbart wyprowadza córkę, a Zygfryd w rozpaczy opuszcza zamek.
Akt IV. Brzeg jeziora (jak w II akcie). Łabędzie z niepokojem oczekują powrotu królowej. Odetta wraca smutna, opowiada towarzyszkom o zdradzie Zygfryda. Lecz oto i on, pełen skruchy i żalu, zapewnia Odettę o swej miłości; przecież to ją widział w osobie Odylii (pas de deux Odetty i księcia). Wtem z łopotem skrzydeł, wśród błyskawic i huku piorunów nadlatuje czarny ptak - Rotbart. Nie mogąc pokonać uczucia kochanków, grozi księciu śmiercią. Lecz Zygfryd nie chce ratować się ucieczką, gotów umrzeć razem z Odettą. Oboje giną w falach jeziora. Zwyciężony potęgą miłości Rotbart pada martwy.
Apoteoza. W złotej łódce, ciągnionej przez białe łabędzie, Odetta i Zygfryd płyną do krainy wiecznej szczęśliwości.
Temat baletu zaczerpnięty jest z różnych legend o dziewczynie zaklętej w ptaka, występujących w mitologii greckiej i w folklorze baśniowym wielu krajów Europy i Wschodu, w rosyjskich bylinach ludowych i w bajkach A. Afanasjewa, znanych też niewątpliwie Czajkowskiemu. Przytoczone libretto pochodzi z drugiej, powszechnie znanej wersji "Jeziora łabędziego", które w pierwszej nie zdobyło sukcesu. Jego nieudana prapremiera odbyła się w Moskwie 20 II 1877, chor. W.J. Reisinger, sc. I. Szangin, K. Walc i K. Groppius, w obs. P. Karpakowa (Odetta - Odylia); S. Gillert (Zygfryd) i S. Sokołów (Rotbart). Przyczyną niepowodzenia baletu stała się nieudolna inscenizacja i słaba choreografia, nie doceniono też wówczas muzyki Czajkowskiego. W 1880 i 1882 próbował - również bez powodzenia - wznowić w Moskwie "Jezioro łabędzie" duński baletmistrz O. Hansen. Dopiero po przychylnym przyjęciu II aktu w układzie L. Iwanowa w 1894, przedstawionym na koncercie ku czci nieżyjącego już kompozytora, wystawiono cały balet w Petersburgu z muzyką opracowaną przez R. Drigo, w nowej wersji choreograficznej Petipy i Iwanowa. Premiera ta odniosła olbrzymi sukces i postawiła "Jezioro łabędzie" w rzędzie arcydzieł baletowych XIX w. Akcja "Jeziora łabędziego", w ujęciu Petipy i Iwanowa, nasycona jest subtelnym liryzmem i poetycką fantastyką. Prostota wątku dramatycznego i wzruszająca interpretacja miłości Odetty i Zygfryda jako symbolu potęgi uczucia zapewniły temu baletowi powodzenie u wielu pokoleń widzów. Mimo tradycyjnej konstrukcji, według obowiązującego schematu następujących po sobie scen pantomimicznych i tańców, akcja zachowuje logiczną ciągłość. Sukces swój "Jezioro łabędzie" zawdzięcza jednak głównie muzyce i choreografii. Akty I i III, opracowane przez M. Petipę w konwencjonalnym stylu przepysznych balów dworskich, pełne ruchu, urozmaicone tanecznie, z dramatycznym akcentem pas de deux Odylii i księcia, tworzą kontrast z łagodnym, melancholijnym światem łabędzi. W II i IV akcie L. Iwanow eksponuje taniec klasyczny, nasycając go treścią emocjonalną, dzięki wprowadzeniu tematów ruchowych, związanych z charakterem i przeżyciami głównych postaci. Zwłaszcza akt II, wystawiany często oddzielnie, stanowi piękny obraz baletowy. Muzyka podporządkowana jest ściśle akcji tanecznej, lecz pisząc ją bez dokładnych wskazówek choreografa, Czajkowski miał swobodę w rozwijaniu pomysłów melodycznych. W muzyce tej dominuje więc melodyka o szerokiej, rozlewnej kantylenie, oddająca baśniowy klimat akcji i romantyzm jej treści. Cechuje ją także wielka taneczność, prosta rytmika, potoczystość frazy, lekkość i rozmach, bogactwo palety orkiestrowej.
Wystawiony na wszystkich niemal scenach świata, balet ten poddawany był wielu przeróbkom i zmianom, często niefortunnym. Spośród licznych wersji rosyjskich zanotować można sześć najważniejszych: A. Górskiego (Moskwa 24 I 1901), A. Waganowej (Leningrad 13 IV 1933), A. Górskiego z IV aktem A. Messerera (Moskwa 10 V 1937); wersję tę w sc. S. Wirsaładze widzieliśmy w czasie występów w Polsce Baletu Teatru Wielkiego z Moskwy we wrześniu 1960, z M. Plisiecką i N. Fadiejeczewem, oraz Baletu Teatru im. Kirowa z Leningradu w kwietniu 1975 z L. Kunakową i S. Wikułowem; F. Łopuchowa (Leningrad 22 VI 1945), W. Burmeistra i P. Gusiewa (Moskwa 25 IV 1953, Teatr Muzyczny im. Stanisławskiego i Niemirowicza-Danczenki; wersję tę wystawił W. Burmeister w Operze Paryskiej 21 XII 1960, sc. D. Bouchene, w obs. J. Amiel i P. van Dijk); ostatnią jest wersja J. Grigorowicza z 25 XII 1969 dla Teatru Wielkiego w Moskwie, sc. S. Wirsaładze, w obs. N. Biessmiertnowa (Odetta), N. Timofiejewa (Odylia) i N. Fadiejeczew (Zygfryd). Na ogół zmiany dotyczyły szczegółów inscenizacji lub kolejności scen, nie naruszając ogólnej konstrukcji choreograficznej, zwłaszcza w jej najważniejszych partiach. Gorzej przedstawiała się sytuacja w krajach nie posiadających tak głęboko utrwalonych tradycji "Jeziora łabędziego". W Europie Zachodniej najbardziej zbliżoną do pierwowzoru jest wersja N. Siergiejewa wg Petipy-Iwanowa, sc. H. Stevenson, wystawiona w Londynie 20 XI 1934 przez Vic-Wells Ballet, z A. Markovą i R. Helpmannem. The Royal Ballet ma już jednak w swym repertuarze inną wersję F. Ashtona wg Petipy-Iwanowa, sc. C. Toms, której premiera odbyła się w Covent Garden 12 XII 1963; wersję tę pokazał w Polsce w październiku 1966 z M. Fonteyn. Własną inscenizację "Jeziora łabędziego" ze zmianami w ostatnim akcie przedstawił w Polsce O. Danovschi w czasie gościnnych występów w październiku 1976 baletu Opery Rumuńskiej z Bukaresztu, w obs. I. Iliescu i R. Rotaru.
Choreografowie zachodni zachowują niekiedy tylko formy klasyczne Petipy i Iwanowa, wprowadzając przy tym dowolne zmiany w przebiegu akcji, a nawet w treści. Przykładem może być inscenizacja J. Neumeiera baletu pt. "Iluzje jak Jezioro łabędzie" ("Illusionen wie Schwanensee"), sc. J. Rosę, Hamburg 2 V 1976; głównym jego bohaterem był król Ludwik II Bawarski (M. Midinet), uwięziony w zamku jako niebezpieczny szaleniec. Przeżywa on w wyobraźni swą koronację, w czasie której odbywa się dworskie przedstawienie - II akt "Jeziora łabędziego", przy czym Zygfryd (F. Howald) jest wcieleniem króla tańczącego z Odettą (M. Messac), królewska zaś narzeczona, księżniczka Natalia (P. Samaropoulo), wciela się w "czarnego łabędzia".
Pierwsza premiera "Jeziora łabędziego" poza Rosją przypada w udziale Warszawie; był to układ wzorowany na wersji Petipy-Iwanowa. Druga z kolei premiera w Pradze w 1907 była dziełem włoskiego baletmistrza, A. Viscusiego. Na scenie warszawskiej nie mieliśmy więc tradycji "Jeziora łabędziego" w oryginalnym jego kształcie. Wprawdzie P. Zajlich wystawił 26 III 1918 II akt z M. Pawińską w roli Odetty, lecz nie stanowiło to stałej pozycji Teatru Wielkiego. Natomiast we Lwowie pełne, 4-aktowe "Jezioro łabędzie" wystawił 2 V 1923 w Teatrze Wielkim przybyły z ZSRR A. Fortunato, tańcząc wraz z N. Kirsanową główne role. Pierwsza premiera "Jeziora łabędziego" po II wojnie światowej odbyła się w Operze Poznańskiej 5 VII 1953, w ukł. S. Miszczyka, sc. S. Jarockiego, z B. Karczmarewicz i W. Milonem. Wersja ta powtórzona została z niewielkimi zmianami w Operze Warszawskiej 14 IV 1956, z M. Krzyszkowską i W. Borkowskim, oraz w Operze Wrocławskiej 30 XII 1961 z R. Syldorf i B. Kropidłowskim.
Dopiero 12 I 1961 Warszawa ujrzała "Jezioro łabędzie" wg wersji W. Burmeistra i P. Gusiewa, przygotowane przez radzieckich baletmistrzów, N. Konius i A. Sobola, sc. S. Jarocki, w obs. M. Krzyszkowską i H. Giero. Wersję tę powtórzyła N. Konius w 2-aktowym skrócie 5 VI 1961 w Operze Bałtyckiej w Gdańsku, sc. W. Bielicki, w obs. A. Boniuszko i Z. Jasman, oraz ponownie w całości 6 IV 1968, sc. A. Majewski, w obs. B. Wojciechowska i J. Wojciechowski.
Prócz tego odbyty się następujące premiery "Jeziora łabędziego": Bytom 9 XII 1963, Opera Śląska, realizacja Z. Korycki, sc. T. Gryglewski, w obs. I. Wakowska i E. Jakubiak; Warszawa 15 I 1966, Teatr Wielki, real. R. Kuzniecowa, sc. A. Majewski, w obs. M. Krzyszkowską i Z. Strzałkowski; Łódź 18 V 1968, Teatr Wielki, real. W. Borkowski, sc. I. Lorentowicz, w obs. I. Wakowska i E. Jakubiak, Poznań 22 XI 1969, chor. C. Drzewiecki (akt I i III) oraz B. Kasprowicz (akt II wg L. Iwanowa i akt IV wg A. Messerera), sc. K. Pankiewicz, w obs. O. Sawicka i W. Kościelski, Bydgoszcz 18 XII 1972, Opera i Operetka, real. R. Sobiesiak i K. Wrzosek, sc. R. Strzembała, w obs. O. Sawicka i K. Wrzosek, Warszawa 25 X 1973, Teatr Wielki, real. B. Chaliułow, sc. W. Wigura, w obs. B. Kociołkowska i D. Blajer; spektakl ten pokazany był przez zespół warszawski podczas jego występów we Włoszech VII 1974; Szczecin 21 XI 1974, Teatr Muzyczny, jednoaktowa suita z baletu "Jezioro łabędzie", real. R. Sobiesiak, w obs. M. Kijak i Z. Owczarzak, Bytom 8 II 1975, Opera Śląska, real. B. Kasprowicz, sc. B. Jankowska, w obs. J. Szabelska (Odetta), E. Mickiewicz (Odylia) i T. Jendrosz; Łódź 23 IV 1977, Teatr Wielki, real. B. Kasprowicz (II i IV akt) i J. Niesobska (I i III akt), sc. H. Korytowska, w obs. L. Kowalska i K. Wrzosek.
Źródło: Przewodnik Baletowy Irena Turska, PWM 1997
Ukryj streszczenie
