Figle szatana
Balet fantastyczno-czarodziejski w 4 aktach, 6 obrazach. Libretto i choreografia: Virgilio Calori; muzyka: Stanisław Moniuszko (obrazy 1, 2 i 3) i Adam Munchheimer (obrazy 4, 5 i 6); scenografia: Stefan Papee i Michał Groński.
Prapremiera: Warszawa 1 XII 1870, Teatr Wielki.
Osoby: Rinaldo lunatyk - Konstanty Turczynowicz; Antoni, jego opiekun - Romuald Puchalski; Helena, córka Antoniego - Helena Cholewicka; Alfred, przyjaciel Rinalda - Ludwik Rządca; Gilda, gryzetka zakochana w Rinaldzie - Aniela Piotrowska; Scintilla, diablica, wysłanniczka Lucypera - Matylda Dylewska; Lucyper - Henryk Marx; diabły: Magram - Jan Popiel, i Astaroth - Ludwik Kuhne; Jan, domownik Rinalda; służący Murzyn; lekarz, ochmistrzyni Heleny, Małpa, studenci, gryzetki, przyjaciółki Heleny, diabły, diablice, gryfy, olbrzymy-karły, kuglarze, nimfy, maski.
Akt I. Obraz 1. Pokój Rinalda, na ścianie obraz przedstawiający szatana, duże lustro. Lekkomyślny młodzieniec Rinaldo, zrozpaczony z powodu braku pieniędzy, celuje z pistoletu do obrazu szatana. I oto staje się cud: obraz ożywa, szatan pokazuje mu język. Rinaldo celuje ponownie, lecz wbiegający właśnie przyjaciele przerywają tę zabawę. Widziadło znika. Studenci zapraszają Rinalda na maskaradę. Ale jak zdobyć na nią pieniądze? Trzeba użyć fortelu. Rinaldo kładzie się więc do łóżka i udając chorego, wzywa swego opiekuna Antoniego oraz lekarza. Zaniepokojony Antoni nie szczędzi grosza na lekarstwa. Po ich odejściu rzekomy chory wyskakuje raźno z łóżka, wpadają rozbawieni studenci i gryzetki (taniec "zaproszenie do tańca"). Niespodziewanie wraca jednak Antoni w towarzystwie córki Heleny, narzeczonej Rinalda. Wesołe towarzystwo pierzcha w popłochu. Pozostaje tylko przyjaciel Alfred i zakochana w Rinaldzie Gilda. Ale młodzieniec i ich wyprasza za drzwi.
Akt II. Obraz 2. Buduar Heleny. Skruszony Rinaldo błaga Helenę o przebaczenie i zapewnia o swej miłości. Udaje mu się również udobruchać opiekuna. Młodzi, pogodzeni, wybierają się na maskaradę, a Helena pokazuje Rinaldowi czerwoną szarfę, po której będzie mógł ją rozpoznać na balu. Gdy buduar opustoszał, wchodzi służący Murzyn, a za nim wkrada się psotna Małpa, przebrana w strój guwernantki. Małpa płata figle służącemu i przeszkadza w sprzątaniu (taniec Murzyna i Małpy). Ale oto jeszcze raz wraca Helena z przyjaciółkami. Chce wypróbować wierność ukochanego i daje dwom dziewczętom identyczne czerwone szarfy.
Obraz 3. Plac przed teatrem. Schodzą się maski, wśród nich trzy maseczki z czerwonymi szarfami. Jednakże Rinaldo, zamiast szukać Heleny, interesuje się inną tajemniczą maseczką, która również pociąga Alfreda. Rinaldo prosi nieznajomą o zdjęcie maski i poznaje Gildę. Przerażony ucieka. Zabawa trwa, tańczą teraz wszystkie maski.
Akt III. Obraz 4. Piekło. Na tronie siedzi Lucyper w otoczeniu diabłów i diablic. Władca piekła przywołuje diabła Magrama i przypomina o obowiązku dostarczenia nowej ofiary. Do pomocy przydziela mu Astarotha i piękną diablicę Scintillę. Ukazuje się obraz komnaty Rinalda w chwili, gdy ów mierzy z pistoletu w wizerunek szatana. A więc Rinaldo ma być tą nową ofiarą. Diabły tańczą wesoło.
Obraz 5. Pokój Rinalda. W ślad za wracającym z maskarady Rinaldem wślizguje się do pokoju Gilda. Niechętny jej uczuciom młodzieniec wprowadza ją do sąsiedniego pokoju, a tymczasem przez okno wskakuje Astaroth. Rinaldo wraca z zamiarem udania się na spoczynek, gasi świece i układa się do snu. Ale świece same się zapalają, a zgaszone - zapalają się znowu. Zaniepokojony Rinaldo dostrzega przyczajoną w kącie postać, porywa więc wiszącą na ścianie szablę i atakuje, lecz diabeł znika. Wówczas Rinaldo strzela z pistoletu i zamiast w diabła trafia w obraz, z którego wychodzi piękna kusicielka Scintilla. Rinaldo nie może się oprzeć jej urokowi (pas de deux). W tym momencie wbiega przebudzona hałasem Gilda i widząc obcą kobietę w ramionach ukochanego, wymyka się nie zauważona, by sprowadzić jego opiekuna, Antoniego. Scintilla znika, a na jej miejsce pojawia się przebrany za Alfreda diabeł Magram i żądając zadośćuczynienia za wyrządzoną na maskaradzie zniewagę, wyzywa Rinalda na pojedynek. Po krótkiej walce Magram pada, udając zabitego. Ktoś puka do drzwi. Rinaldo kładzie więc szybko domniemane zwłoki przyjaciela na sofie i przykrywa chustą, a w tym momencie we drzwiach staje żywy Alfred w towarzystwie Heleny i Antoniego. Tymczasem Alfred wyzywa naprawdę przyjaciela na pojedynek, a gdy zaskoczony i zdumiony winowajca odsłania leżące na sofie ciało, oczom zebranych ukazuje się śpiąca piękna nimfa. Helena ucieka, za nią wybiegają Antoni i Alfred, a Rinaldo pada bez zmysłów na ziemię. Wtedy nimfa Scintilla wzywa diabłów, którzy porywają nieprzytomnego młodzieńca. Komnatę wypełnia gęsta mgła.
Obraz 6. Mgła rozprasza się, odsłaniając dziką okolicę, gdzie w świetle księżyca koło wodospadu tańczą nimfy. Scintilla wprowadza tu Rinalda i obsypuje pieszczotami; w chwili gdy młodzieniec bierze ją w ramiona i całuje, słychać huk grzmotu, wodospad zamienia się w ognisty wulkan, ukazując w swym wnętrzu Lucypera wśród diabłów. Rinaldo traci przytomność. Wszystko znika i Rinaldo jest znów w swoim pokoju. Helena z ojcem cucą nieprzytomnego, który uświadamia sobie, że wszystko, co mu się przydarzyło, było jedynie snem lunatycznym.
Treść baletu "Figle szatana" jest wdzięczną, niezbyt przejrzystą ani logiczną fantazją na temat hulaszczego życia swawolnych młodzieńców oraz naiwnych pojęć o piekle i czynach jego mieszkańców. Balet wystawiono z ogromnym przepychem i zastosowaniem różnych efektów technicznych; pojawiały się w nim ziejące ogniem potwory, rosnące i malejące na przemian "olbrzymy-karły". Szeroko rozbudowano również tańce i sceny zespołowe. Muzyka, zdaniem ówczesnych recenzentów, była "huczna i strojna", lecz uboga w inwencję. Balet cieszył się wielkim powodzeniem i przez szereg lat nie schodził z repertuaru Teatru Wielkiego. Ponownie wystawiony został w jednoaktowej formie dopiero 29 VII 1969 w Teatrze Muzycznym w Gdyni do muzyki S. Moniuszki, uzupełnionej innymi jego utworami (z pominięciem muzyki Munchheimera), w oprac. M. Krzyńskiego; chor. J. Wasłowski, sc. J.M. Szancer, w obs. J. Wasłowski (Rinaldo), K. Dąbrowicz (Helena) i I. Nowak (diablica).
Oprócz baletu "Na kwaterze" Moniuszko napisał muzykę uzupełniającą partyturę baletu "Monte Christo" A. Georges'a. Balet wystawiony byt 27 VIII 1866 w warszawskim Teatrze Wielkim, chor. R. Turczynowicz, sc. S. Papee i M. Groński, z Aleksandrem Tarnowskim w roli tytułowej.
Moniuszko opracował również i uzupełnił muzykę F. Flotowa do baletu "Die Libelle", wystawionego w Polsce jako "Libella czyli Zemsta owadu", chor. V. Calori, sc. wg F. Franceschiniego, Warszawa 11 VI 1871, Teatr Wielki, z H. Lamare w roli tytułowej i H. Cholewicką w roli Wieśniaczki.
Źródło: Przewodnik Baletowy Irena Turska, PWM 1997
Ukryj streszczenie
