Osoby

IPOHORSKI-LENKIEWICZ (Ipohorski), Zygmunt Stanisław (8 lipca 1912, Grabów – 25 maja 1944, Warszawa),

dziennikarz, poeta, dyrektor warszawskich teatrów jawnych

Był synem Wincentego Ipohorskiego-Lenkiewicza i Marianny z Gonciarów (Gonciarskich). Edukację zdobywał aż w siedmiu gimnazjach: im. Stanisława Lorentza w Warszawie, Korpusu Kadetów w Modlinie, Ojców Marianów na Bielanach, im. Tadeusza Czackiego w Wilnie, im. Rocha Kowalskiego w Warszawie, Sejmikowym w Kozienicach i „Oświata” w Warszawie. W 1934 nie zdał egzaminu maturalnego z powodu zorganizowania „akcji antysemickiej” w „Oświacie”. Początkowo związany z piłsudczykowskimi organizacjami młodzieżowymi Legion Młodych i Straż Przednia, z czasem związał się z Obozem Narodowo-Radykalnym; jak pisano w uzasadnieniu wyroku Wojskowego Sądu Specjalnego na Ipohorskiego-Lenkiewicza, po „wyjściu z gimnazjum i odbyciu służby wojskowej” uczestniczył „w bojówkach ONR-owskich skierowanych przeciw Żydom” [Materiały z okresu okupacji niemieckiej organizacji konspiracyjnej AK, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, sygn. IPN BU 380/25, t. 1]. Po rozpadzie Obozu Narodowo-Radykalnego na Falangę i ONR-ABC znalazł się w tej drugiej frakcji.

Pracował jako dziennikarz. W 1936 został redaktorem działu literackiego dziennika „ABC”. W tym czasie publikował też swoje wiersze na łamach tygodnika satyrycznego „Szarża” (m.in. Symbol i Nekrologi) oraz w tygodniku wojskowym „Żołnierz Polski” (wiersze i opowiadania). Napisany przez niego wiersz Pierwszy śnieg bardzo przypominał utwór Juliana Tuwima Dwa wiatry. „Poeta z pisma «ABC» tak się tą żydowską poezją przejął, że ją naśladuje w sposób aż śmiesznie niewolniczy. Więc aż tak głęboko trafiły jadowite ziarna żydowskiego zasiewu, że młody poeta polski nie potrafił znaleźć własnej formy, własnego naczynia, do którego mu śnieg pada, lecz z żydowskich musi korzystać?” – komentował Tuwim domniemany plagiat w styczniu 1938 [„Wiadomości Literackie” 1938, nr 5].

Jesienią 1937 Ipohorski-Lenkiewicz został redaktorem działu prowincjonalnego „Wieczoru Warszawskiego”, a następnie został też redaktorem dodatku literackiego tego pisma. W styczniu 1938 został współredaktorem naczelnym ilustrowanego tygodnika „Kronika Polski i Świata”.

13 stycznia 1938 w kawiarni Ziemiańska dwukrotnie spoliczkował Antoniego Słonimskiego, uznawszy jego wiersz Dwie ojczyzny za „znieważający Polskę” [„Kurier Poznański” 1938 (nr 22, wyd. poranne)]. O ataku tym wspominał po latach Julian Tuwim w wydanym w 1949, a pisanym od 1940 poemacie dygresyjnym Kwiaty polskie („A Słonimskiego bił w cukierni // Plagiografoman Ipohorski”).

Na początku 1939 był wysłannikiem „Kroniki Polski i Świata” do Czechosłowacji, aby relacjonować zajęcie Pragi przez wojska niemieckie. W lipcu 1939 zaczął prace nad pismem „Gazeta Wołyńska”, które miało być wydawane w Łucku, lecz działania te zostały przerwane przez wybuch II wojny światowej.

W czasie kampanii wrześniowej brał podobno udział w walkach z Niemcami na linii Siedlce–Platerowo, lecz nie był oficjalnie zmobilizowany. Do Warszawy powrócił w październiku 1939 i już miesiąc później został aresztowany na kilka dni przez SS. W maju 1940 zajmował się hurtowym zakupem owoców w Parczewie (woj. lubelskie), lecz już w listopadzie 1940 wrócił do Warszawy. Według meldunków ZWZ/AK utrzymywał, że w tym czasie należał do konspiracji i w ramach swojej pracy „przewoził prasę podziemną na prowincję” [Materiały z okresu okupacji niemieckiej organizacji konspiracyjnej AK, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, sygn. IPN BU 380/25, t. 1]. 7 marca 1941, po zadenuncjowaniu przez kolegę z organizacji, został aresztowany przez Niemców i osadzony na Pawiaku, a następnie 6 kwietnia przewieziony do obozu koncentracyjnego Auschwitz, gdzie otrzymał numer 12838. 15 października 1941 odzyskał wolność – jak informowały meldunki ZWZ/AK – „dzięki swoim stosunkom w Propagandzie” [Teczka Zygmunta Ipohorskiego-Lenkiewicza, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, sygn. IPN BU 0363/476].

Po uwolnieniu rozpoczął współpracę z założonym przez Niemców Wydawnictwem Polskim, a w 1942 włączył się w działalność niemieckich instytucji, takich jak Werbe Institut (Instytut Reklamy) oraz Wydział Propagandy. W 1942 pod pseudonimem ks. Józef Radliński wydał książkę Księga losów Europy. Cudowne przepowiednie Nostradamusa roku 1558.

Jeszcze w przedwojennej Polsce Zygmunt Ipohorski-Lenkiewicz angażował się w działalność teatralną i estradową. W 1938 współtworzył efemeryczny kabaret literacki Chór Piór, występujący w kawiarni Sztuka i Moda (SiM) przy ul. Królewskiej 11.

W listopadzie 1942 jego wiersz Trujące kwiaty recytowała Hanna Chodakowska w programie Same rodzynki w warszawskim teatrze jawnym Bohema, a w grudniu 1942 wraz z autorką wierszy dla dzieci Jadwigą Kozieradzką stworzył scenariusz spektaklu jasełkowego Chodźmy do stajenki, który wystawiono na deskach teatru Komedia (reż. Konstanty Tatarkiewicz). Na łamach „Nowego Kuriera Warszawskiego” tak komentowano sztukę: „Znamy twórczość Zygmunta Ipohorskiego, jednego z najzdolniejszych poetów młodego pokolenia i nie zawiedliśmy się na nim. Koncepcja Chodźmy do stajenki jest pomysłem niezwykle oryginalnym przez zestawienie upersonifikowanych bajek od Grimma do Disneya z samą istotą szopki jako momentu narodzenia Pana Jezusa” [„Nowy Kurier Warszawski” 1942, nr 293]. Duet Kozieradzka–Ipohorski napisał także komedię muzyczną Historia trzech urwisów z muzyką Zdzisława Gozdawy wystawioną w Komedii w lutym 1943.

W kwietniu 1943 Zygmunt Ipohorski-Lenkiewicz znalazł się w grupie dziennikarzy i pisarzy, którzy brali udział w organizowanych przez władze niemieckie wyjazdach do Katynia m.in. z delegacjami Polskiego Czerwonego Krzyża z Krakowa i Warszawy. Część uczestników brała w nich udział za wiedzą i zgodą Państwa Podziemnego, natomiast Ipohorski-Lenkiewicz należał do tych, którzy współpracowali z niemiecką propagandą, intensywnie wykorzystującą odkrycie grobów katyńskich do prób przeciągnięcia opinii polskiej na stronę Niemiec w perspektywie zbliżania się Armii Czerwonej. Listy nazwisk zidentyfikowanych ofiar drukowała prasa gadzinowa, wydawano broszury informacyjne na temat zbrodni katyńskiej. W meldunku podporucznika Armii Krajowej Michała Różyckiego (ps. „I-70”) z 11 listopada 1943 znalazła się sugestia, że Ipohorski-Lenkiewicz wydał jako Andrzej Ciesielski broszurę Katyń (współcześni badacze, m.in. Tadeusz Wolsza, przypisują jej autorstwo Władysławowi Kaweckiemu, jednemu z najaktywniejszych współpracowników niemieckiej propagandy w sprawie Katynia).

W czerwcu 1943 został kierownikiem literackim i artystycznym Teatru Rozmaitości Jar, a także zajmował się organizacją zawodów bokserskich w lokalach teatrów Jar i Melodia. Na łamach „Nowego Kuriera Warszawskiego” pisano o jego pracy: „Jar – a ściśle mówiąc jego kierownik artystyczny – p. Zygmunt Ipohorski – (…) stworzył teatr popularny, a jednocześnie taki, który odpowiada w pełni inteligencji. (…) Kierownictwo artystyczne «Jaru» w osobie p. Ipohorskiego dokonało wiele. Stworzyło teatr popularny na naprawdę wysokim poziomie” [„Nowy Kurier Warszawski” 1944, nr 66]. W styczniu 1944 odpowiadał za teksty piosenek operetki Rose-Marie wystawianej na deskach Jaru. Z kolei w marcu 1944 współtworzył teksty piosenek do rewii Same damy w teatrze Bohema (m.in. do wykonywanego przez Beatę Artemską utworu Ryksiarz), a także do komedii muzycznej Fra Diavolo w Jarze.

W 1943 Ipohorski-Lenkiewicz wstąpił do plutonu przeciwpancernego Armii Krajowej pod pseudonimem „Andrzej Kotwicz”, będąc jednocześnie – jak sam twierdził – członkiem Narodowych Sił Zbrojnych. Przynależność do obydwu formacji miała służyć jako kamuflaż dla jego szpiegowskiej działalności. Jak bowiem wykazało śledztwo ZWZ/AK, współpracował z Gestapo, od którego miał pobierać miesięczną pensję w wysokości dwóch tysięcy złotych.

Został zlikwidowany 25 maja 1944 przez Oddział Dywersji Bojowej Żoliborz z wyroku Sądu Specjalnego Cywilnego Okręgu Warszawskiego w ramach akcji „Kośba”, kiedy wychodził z teatru Jar w towarzystwie śpiewaczki Barbary Kostrzewskiej (która zapewne wystawiła go likwidatorom).

Niecałe dwa tygodnie po jego zgonie, 8 czerwca 1944, datowany jest wyrok śmierci wydany przez Wojskowy Sąd Specjalny przy Komendzie Głównej Armii Krajowej za to, że „będąc żołnierzem PZP [AK], w bliżej nieustalonym czasie podczas okupacji przeszedł na służbę Gestapo, a jednocześnie pracuje w «Nowym Kurierze Warszawskim» i jest członkiem Instytutu Propagandy Antykomunistycznej, czym dopuścił się zbrodni przeciwko obowiązkowi wierności żołnierskiej” [Materiały z okresu okupacji niemieckiej organizacji konspiracyjnej AK, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, sygn. IPN BU 380/25, t. 1].

Został pochowany 30 maja 1944 na cmentarzu Bródnowskim w Warszawie.

Bibliografia

J. Hera, Losy artystów polskich w czasach niewoli 1939–1954, Kraków 2019 [tu błędna data śmierci: 8 czerwca 1944]; S. Marczak-Oborski, Teatr czasu wojny. Polskie życie teatralne w latach II wojny światowej (1939–1945), Warszawa 1967; T. Mościcki, Teatry Warszawy 1944–1945. Kronika, Warszawa 2012; A. Słonimski, Kroniki tygodniowe 1936–1939, Warszawa 2004; H. Witkowski, „Kedyw” Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej w latach 1943–1944, Warszawa 1984; K. Woźniakowski, W kręgu jawnego piśmiennictwa literackiego Generalnego Gubernatorstwa (1939–1945), Kraków 1997; W. Grott, „Kto oni są?” Propaganda antysowiecka w niemieckich broszurach polskojęzycznych z okresu II wojny światowej, „Dzieje Najnowsze”, 2023, nr 1; E. Marat, Ratuj naród, bij poetę, „Gazeta Wyborcza”, 2–3 września 2023; „Dziennik Wileński” 1935, nr 317; „Kurier Poznański” (wyd. poranne) 1938, nr 22; T. Wolsza, Wojenne i powojenne losy Polaków wizytujących miejsce zbrodni katyńskiej w 1943 roku, „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały”, wrzesień 2019; „Nowy Kurier Warszawski” 1942, nr 276, 293;  1943, nr 156, 164, 203; 1944, nr 6, 66; „Rzeczpospolita Polska” 1944, nr 11; „Szarża” 1937, nr 19, 20; „Wiadomości Literackie” 1938, nr 5; „Żołnierz Polski” 1937, nr 1, 10; Informacja o więźniach Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu; Materiały z okresu okupacji niemieckiej organizacji konspiracyjnej AK, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, sygn. IPN BU 380/25, t. 1; Metryka chrztu Zygmunta Stanisława Ipohorskiego-Lenkiewicza, Księga chrztów parafii w Zwoleniu, nr 168/1914; Teczka Zygmunta Ipohorskiego-Lenkiewicza, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, sygn. IPN BU 0363/476.

Marek Teler (2024)