Osoby

BOŻEWSKA Helena, Halina Maria, zamężna Lenczewska, też: Helena Bubna-Lititz, Littitz, Libitz, Lilitz (działała 1916–1938),

aktorka. 

Była żoną aktora i reżysera Władysława Lenczewskiego (zob. t. 1). Lata I wojny światowej spędziła z mężem w Rosji, gdzie od około 1916 występowała w rosyjskich filmach wytwórni Aleksandra Aleksiejewicza Chanżonkowa; grała tu też w polskim filmie Topiel według Stanisława Przybyszewskiego, nakręconym w reżyserii Lenczewskiego w wytwórni „Polonia”. W końcu 1918 lub początku 1919 przybyła do Polski. Latem i jesienią 1919 występowała w Teatrze Stołecznym w Warszawie, na przykład w Człowieku o szklanych oczach (premiera 30 października 1919) i w „Kurierze Warszawskim” była chwalona za wdzięk oraz „smak i wytworność formy w grze”. W prowadzonej wówczas przez Lenczewskiego wytwórni filmowej „Biograf Polski” (potem: „Biofilm”) zagrała główne role w filmach w jego reżyserii: w 1919 w Kobiecie, która widziała śmierć i w Pannie po wojnie (była też autorką scenariusza), a w 1920 w Nie damy ziemi, skąd nasz ród. W ocenie sprawozdawców „Kina” w filmach tych Bożewska nie tylko dobrze grała, ale wyróżniała się też urodą, „wytworną postacią” i „wspaniałym gestem”. W 1920 występowała także wiosną z zespołem Leopolda Brodzińskiego, m.in. we Włocławku i Płocku (kwiecień) a później grała w Warszawie na scenie letniej w ogrodzie „Bagatela” (maj). W sezonie 1920/21 należała do zespołu artystycznego Reduty i na przykład dublowała Wandę Osterwinę w roli Pani Izy (Wojna i miłość). Później nie miała stałego angażu, ale w czerwcu 1922 występowała gościnnie wraz z mężem w Teatrze Miejskim w Grodnie w głównych rolach w sztukach: Wojna i miłość, Szklane oczy, Wierna kochanka, Diabeł. Na sezon 1922/23 została zaangażowana do zespołu Teatru Miejskiego w Lublinie, gdzie zagrała z powodzeniem szereg dużych ról, takich, jak: Rachel (Wesele), Mary (Wierna kochanka), Renata (Morfina i miłość), Antonina Krzywicka (Wyzwanie) i miała bardzo dobre recenzje, ale była tu tylko do 9 lutego 1923. 

Następne lata, do 1928, spędziła znowu bez stałego miejsca pracy. Przeważnie występowała gościnnie na prowincji, w kilku cieszących się wówczas powodzeniem sztukach, w których wraz z mężem grali główne role, lub też była czołową aktorką objazdowych zespołów, które organizował dla niej Lenczewski; angażowała się także do innych zespołów objazdowych. Od lutego 1923 w zespole pod kierownictwem Lenczewskiego, ze sztukami: Diabeł, Powrót z wojny, Wojna i miłość, odwiedziła m.in.: Radom, Kielce (4–5 marca), Częstochowę, Sosnowiec, Inowrocław, Płock (23–25 marca), Włocławek, Kalisz (16–19 kwietnia; tu pod nazwą Teatr Komedia). Próbowała zaangażować się w Warszawie i 7 lipca 1923 wystąpiła w roli Antoniny w Wyzwaniu w Teatrze Rozmaitości; Tadeusz Kończyc w recenzji przyznał jej wtedy urodę, wdzięk i sceniczny temperament, ale skrytykował „szorstki głos” i „dykcję pośpieszną i wadliwą”. Powróciła do występów na prowincji. Na przełomie 1923 i 1924 (grudzień–styczeń) grała w objazdowym Teatrze Premier pod kierownictwem Tymoteusza Ortyma, m.in. w Płocku (1, 4 stycznia 1924), 9 maja 1924 była z artystami warszawskimi w Kaliszu, a 26 i 27 maja tego roku w Kielcach z zespołem Lenczewskiego. Od 22 lipca i potem w sierpniu 1924 występowała wraz z mężem gościnnie w Teatrze Polskim w Wilnie, gdzie w tak zwanych lekkich komediach zagrała: Irenę (Proces rozwodowy), Martę (Dwaj mężowie pani Marty) oraz główną kobiecą rolę w Kochanku od serca. Następnie w tych samych sztukach występowali w drugiej połowie sierpnia 1924 w Ciechocinku i Inowrocławiu oraz w Teatrze Miejskim w Toruniu. 

Jesienią 1924 Lenczewski zorganizował zespół pod nazwą Warszawski Teatr Objazdowy i pod jego kierownictwem, z dramatem Bolszewicy, w którym Bożewska grała Sofię Krongold, występowano przez cały listopad i grudzień tego roku w wielu miejscowościach, m.in. w Siedlcach w sali „Ogniska” (1 listopada), Białymstoku, Pińsku (listopad), Rzeszowie (11 grudnia), w Krakowie w Teatrze im. Słowackiego (18 grudnia), Radomiu (20, 21 grudnia), Lwowie (grudzień). W 1925 Bożewska występowała gościnnie na prowincji w roli tytułowej w Niewinnej grzesznicy, m.in. we wrześniu w Radomiu i Kielcach (tu 29 lipca), a w październiku w Kaliszu. Później znowu próbowała grać i angażować się w teatrach warszawskich. W 1926 dublowała Marię Gellę w Teatrze Letnim w komedii Figle polityczne i według sprawozdawcy „Kuriera Warszawskiego” – „z finezją i temperamentem wywiązała się z roli”; w 1927 w lutym i marcu występowała w rewii Ciotka ma głos w teatrze Nietoperz, a od 1 września tego roku w programie Witajcie Warszawianki w Uwiedzionej Boya w teatrze Olimpia. 

W 1928 jeszcze raz wystąpiła w filmie – zagrała tytułową rolę w Romansie panny Opolskiej w reżyserii Lenczewskiego, ale zarówno film, jak i jej rola spotkały się z negatywną oceną krytyków. 

Na sezon 1928/29 została zaangażowana do Teatru Miejskiego w Toruniu; była czołową aktorką w tym zespole i zagrała wiele ważnych ról, zarówno w dramatach, jak na przykład Felę (Głaz graniczny), Poppeę (Ligia), Rachel (Wesele), Helenę (Tajfun), jak i w komediach, na przykład Łucję (Mamusia), Julię Szabó (Doktor Julia Szabó), Zuzannę Flûte (Panna Flûte). Możliwe, że na scenie toruńskiej grała jeszcze przez pewien czas w sezonie 1929/30, ale brak jej ról z tego okresu. Wiadomo natomiast, że w latach następnych była do Torunia zapraszana na występy gościnne, na przykład od 30 maja 1931 grała tu Mariolę (Złodziej Henri Bernsteina), a od 24 czerwca 1934 Irenę (Proces rozwodowy). W sezonie 1934/35 występowała w Teatrze Miejskim im. Orzeszkowej w Grodnie i z jego zespołem w objazdach, a w 1935/36 w Teatrze Miejskim w Sosnowcu, gdzie według Konstantego Ćwierka była świetna jako Żona (Nie-Boska komedia), która

zwłaszcza w scenach obłąkania potrafiła wydobyć wstrząsający ton tragicznego szaleństwa.

Zapewne późną wiosną lub latem 1936 znowu występowała w objazdach, bo jak wspominał Janusz Warnecki, w tym czasie „wyjeżdżaliśmy wraz z koleżanką Bożewską i Lenczewskim z mało obsadną sztuką na prowincję”. W sezonie 1936/37 należała do zespołu objazdowego Teatru Ziemi Kielecko-Radomskiej pod kierownictwem Edwarda Czermańskiego. W lutym i marcu 1937 występowała w objazdach z Zespołem Reduty w roli Very (Serce na wolności). W sezonie 1937/38 ponownie grała w zespole Teatru im. Orzeszkowej w Grodnie oraz z nim w objazdach pod nazwą Teatr Samorządów Województwa Białostockiego. 

W dwudziestoleciu międzywojennym, w teatrach tak zwanych prowincjonalnych, cieszyła się opinią dobrej aktorki, przy tym pięknie prezentowała się na scenie – była zgrabna, elegancka, urodziwa, o dużych, wyrazistych oczach. Najczęściej występowała w głównych rolach amantek i uwodzicielek, kobiet zmysłowych, namiętnych, we współczesnych komediach, i podobała się w nich najbardziej. Potrafiła też odnieść sukces w dramatach, na przykład w Głazie granicznym czy Nie-Boskiej komedii. 

Jej nazwisko na liście Związku Artystów Scen Polskich w 1949 zostało umieszczone zapewne przez pomyłkę, gdyż nie ma żadnych śladów działalności aktorki po II wojnie światowej.

Bibliografia

Hist. filmu t. 1; Kaszyński: Teatralia; Kołakowski: Dramat radziecki; Konarska-Pabiniak: Repertuar, Kruk: Aktorzy 1915–39; Kruk: T. w Lublinie 1919–39; Kwaskowski s. 56, 98, 101, 119, 147, 198; Mrozek s. 253, 254, 287; Osiński: Pamięć Reduty; Pleśniarowicz: Kartki z dziejów (w indeksie błędnie: Boszewska); Sempoliński: Wielcy artyści; Simon: Spis przedstawień Reduty; Warnecki s. 252–253 (w indeksie błędnie: Janina B.); Wilno teatralne; Żywot: Dwadzieścia sezonów (opinia K. Ćwierka); Ekran i Scena 1923 nr 18/19; Kur. Poleski 1924 nr 283; Kur. Warsz. 1919 nr 302 (cyt.), 1920 nr 100, 142, 1922 nr 156, 329, 1923 nr 57, 185, 188 (T. Kończyc), 1925 nr 271, 1926 nr 329, 1927 nr 97, 255, 1929 nr 306, 1934 nr 177, 1935 nr 253; Prz. Teatr. i Film. 1924 nr 8, 12; Prz. Teatr. i Kinematogr. 1922 nr 23; Prz. Wil. 1924 nr 13; Przyjaciel Narodu 1924 nr 61/62; Scena Pol. 1922 z. 8–10 s. 46 (Okólnik nr 96/V; tu: Bubna-Libitz), 11–12,1923 z. 7–12 s. 33 (Okólnik nr 42/V; tu imiona: Halina Maria), 1925 z. 1 s. 108, 1928 z. 8–10 (Okólnik nr 96/V; tu: Bubna-Libitz), 1931 z. 7 s. 26; Tyg. llustr. 1923 nr 9 (il.); Afisze i programy, IS PAN; Spis ZASP 1939 (tu: Bubna-Littitz), 1949 (tu: Bożewska-Lilitz); Błasiak: T. kielecki przed 1939 s. 92,100; Wosiek: Teatry objazdowe; Materiały, Red. SBTP IS PAN; www.filmpolski.pl 

Ikonografia

Fot. – IS PAN, NAC.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.