Osoby

DOMINIAK Franciszek (28 sierpnia 1897 Łódź – 23 października 1984 Warszawa),

aktor. 

Był synem ogrodnika Józefa Dominiaka i Antoniny z Kaczmarskich. Jego pierwsza żona, z którą wziął ślub w 1927, zmarła w grudniu 1939; drugą była Janina Wacława z Leszczyńskich (ślub 4 października 1945 w Warszawie). W Łodzi ukończył sześć klas gimnazjum i w 1911 rozpoczął pracę jako drukarz w zakładzie poligraficznym J. Szcześniewskiego; równocześnie uczęszczał na kursy dramatyczne. W styczniu 1915 został przyjęty do zespołu Teatru Polskiego w Łodzi, gdzie dostawał niewielkie zadania aktorskie. W maju 1917 wstąpił ochotniczo do polskiej formacji wojskowych i do 1919 walczył na Śląsku Cieszyńskim oraz we Wschodniej Galicji. W 1920 został wcielony do batalionu zaopatrzenia Wojska Polskiego w Poznaniu, gdzie w czasie wolnym od służby był aktorem Teatru Żołnierskiego i, jak podawał, zagrał m.in. Ignacego w Popychadle. Z wojska odszedł w 1921 i w tym samym roku zdał aktorski egzamin kwalifikacyjny Związku Artystów Scen Polskich.

W kolejnych sezonach występował: w Poznaniu w Teatrze Narodowym (1921/22) i Teatrze Polskim (1922/23), w Teatrze Miejskim w Lublinie (1923/24 i 1924/25), znowu w Poznaniu, ale w Teatrze Nowym im. Modrzejewskiej (1925/26) i w Teatrze Miejskim w Bydgoszczy (1926/27 i 1927/28). Od sezonu 1928/29 występował w Warszawie: najpierw w Teatrze Polskim (do końca 1931/32), potem w Teatrze Narodowym (1932/33 i 1933/34), na scenach Towarzystwa Krzewienia Kultury Teatralnej (1934–36), a od sezonu 1936/37 do wybuchu wojny znowu był aktorem Teatru Narodowego i miał w nim pozostać także w sezonie 1939/40.

Lata II wojny światowej i okupacji niemieckiej przeżył w Warszawie. Początkowo (1940–42) występował w programach jawnych teatru Nowości i Niebieski Motyl oraz brał udział w nagrywaniu antypolskiego filmu niemieckiego Heimkehr (za co w lutym 1943 Sąd Kierownictwa Walki Cywilnej udzielił mu nagany), ale później zwolnił się z kontraktu i wycofał się (w 1947 przez Sąd Centralny II Instancji został zweryfikowany „bez zastrzeżeń”). Pracował w Kuchni Koleżeńskiej Ogniska Aktorów Polskich, zajął się sprzedażą węgla, był też kelnerem. Walczył w powstaniu warszawskim, a po jego upadku przeszedł przez obóz w Pruszkowie.

Do Warszawy wrócił w lutym 1945, zgłosił się do zespołu Teatru miasta stołecznego Warszawy i na scenie Teatru Popularnego zagrał swe pierwsze, powojenne role. W sezonie 1945/46 zaangażowany do Miejskich Teatrów Dramatycznych, od 3 września 1945 występował w Teatrze Powszechnym, ale jeszcze w tym samym sezonie znalazł się znowu w zespole Teatru Polskiego i na tej scenie pozostał do końca teatralnej kariery, kiedy z końcem sezonu 1966/67 przeszedł na emeryturę. W maju 1965 obchodził 50-lecie pracy artystycznej. Był Członkiem Zasłużonym SPATiF-ZASP-u. 

Od pierwszych sezonów opinię o sobie budował dobrze zagranymi rolami. Były wśród nich w Lublinie: w 1923 Pabiarin (Wiera Mircewa), a w 1924: Jasiek (Zaczarowane koło), tytułowa w Głupim Jakubie i Zbigniew (Mazepa); w Poznaniu: Stróż cmentarny (Szał Strindberga, 1922), Wojciech Migdał (Karykatury, 1923), Aktor-Lukian (To, co najważniejsze, 1923), Hermes (Eros i Psyche, 1925), Amos Gregory (Mandaryn Wu, 1926); w Bydgoszczy: w 1926 Jan Sobieski (Odsiecz Wiednia), a w 1927 Smugoń (Uciekła mi przepióreczka), Rapsod (Bolesław Śmiały) i Wojewoda (Zaczarowane koło). 

Należał do „mocnych talentów z prowincji”, które wyławiał Arnold Szyfman i angażował do Teatru Polskiego w Warszawie. Na scenie tej od razu zwrócił uwagę epizodem Barborki (Przedmieście, 1928), także Rollknera (Włamanie, 1929; „wybił się w maleńkiej roli siłą charakterystyki”, napisał Boy). Potem zagrał tu szereg dobrze ocenianych przez krytyków ról, jak w 1929: Brown (Opera za trzy grosze), Vanhattan (Wielki kram) i Harvey Howell (Artyści); W 1930: Kiper (Rywale), „kapitalny” według Antoniego Słonimskiego Corbaccio (Volpone) i Wielki Książę Konstanty (Noc listopadowa); w 1931; Fedko (Mąż z grzeczności) oraz Gwardzista i Książę Potiomkin (Katarzyna Alfreda Savoira); w 1932 świetny Alfred Doolittle (Pigmalion); w 1934: Kapral i Starosta (Dziady); w 1935: Hołysz (Wyzwolenie) i Hrabia Kent (Król Lear). W imprezie strajkujących aktorów Szyfmana w Teatrze Na Chłodnej zagrał Johna w Świerszczu za kominem (premiera 28 października 1931). W Teatrze Narodowym i Nowym najważniejsze jego role, to w 1932: Czepiec (Wesele); w 1933: Janek (Most), Cimkiewicz (U mety) i Mularz I (Zemsta); w 1935: Baptysta (Poskromienie złośnicy) i Smugoń w Uciekła mi przepióreczka; w 1936: Ćwierciak (Spadkobierca) i „tęgi chłopoman” Lesław (Cyganeria warszawska); w 1937: George (Księżyc w Żółtej Rzece), Smugoń (Powrót Przełęckiego) i chwalony przez Jana Parandowskiego Grizoffi (Ależ to nie na serio!); w 1938:

patriarchalny, zawiesisty, głupi a szczęśliwy mędrek 

(według Boya)

Rządca (Bratnie dusze), bardzo dobry Renny (Miła rodzinka). Pan Pasek (Mazepa) i Kapitan (Cyrano de Bergerac); w 1939: Kapitan Ludwiejski (Żywy ładunek), Redaktor Webb (Nasze miasto) i Piotr Zborowski (Samuel Zborowski Goetla). Powojenną karierę rozpoczął w 1945 w Teatrze miasta Warszawy (Teatrze Popularnym) rolami Lipowskiego w Szczęściu Frania (premiera 2 kwietnia) i Clausa w Burmistrzu Stylmondu (premiera 8 maja) oraz w Teatrze Powszechnym jako Ciepiel w Przeprowadzce (premiera 7 września).

W Teatrze Polskim występował m.in. jako: Wincenty Starzycki (Majątek albo imię), Wistowski (Grube ryby) i Bogacki (Szkoła obmowy) – 1946; Artur Birling (Pan inspektor przyszedł) i Łynajew (Wilki i owce) – 1947; Janusz (Pan Jowialski, 1948), Falstaff (Wesołe kumoszki z Windsoru, 1949), Pułkownik Skałozub (Mądremu biada, 1951), Jajecznica (Ożenek, 1952), Bajkow (Dziady, 1955), John de Stogumbe (Święta Joanna, 1956), Pan Niedziela (Don Juan, 1957), Prezes (Wariatka z Chaillot, 1958), Pan Morderski (Wychowanka, 1959), Ksiądz (Wesele, 1961), Mniszech (Borys Godunow, 1963), Strażnik więzienia (Miarka za miarkę, 1965).

Według Adama Grzymały-Siedleckiego, był w międzywojniu

jedną z największych nadziei aktorskich,

a B. Orlicz w 1932 wymienił Dominiaka wśród

najzdolniejszych z najmłodszych artystów dramatu.

Mocno zbudowany, o silnej, lecz nie otyłej sylwetce, wyrazistej twarzy, miał też mocny (określany niekiedy jako „tubalny”) głos. Prezentował aktorstwo ekspresyjne, a recenzenci zgodnie przyznawali mu talent w tworzeniu postaci dynamicznych, „z krwi i kości”, pełnych życia i animuszu.

Gra z talentem role prostaków i ludzi ulepionych z jednej bryły. Podaje swe kreacje z wielką szczerością tonu,

pisał Jan Lorentowicz. Boy dostrzegał w nim też „nerw komiczny” i „szeroki humor” (np. w Pigmalionie), chwalił jego mocne, „zamaszyste” postaci wszelkich „wojaków”, „siarczystych żołnierzy” (w Rywalach), „gwardzistów na schwał” (w Katarzynie), „wilków morskich” (w Żywym ładunku, Księżycu w Żółtej Rzece) oraz postaci chłopskie, jak np. „tryskający życiem” Czepiec czy „rozkoszne dziecko ludu”, Janek w Moście. Szczególnie podobał się jego Czepiec, grany od 1932 w kolejnych w Teatrze Narodowym wznowieniach Wesela: „znakomita kreacja”, pisał Słonimski, „nieporównanie prawdziwy Czepiec” (Grzymała-Siedlecki),

tak wspaniałego, autentycznego Czepca, jakim był Franciszek Dominiak, nie widziałem i już pewnie nie zobaczę, choć widziałem dużo Wesel 

(Jan Ciecierski).

Rolę Wielkiego Księcia Konstantego w Nocy listopadowej, według Boya „doskonale udźwignął”, lecz według Grzymały-Siedleckiego

trochę przekrzyczał, [...] ulegając zadawnionemu na scenach naszych przekonaniu, że brutalność ma swój jedyny odpowiednik interpretacyjny

w natężeniu akustycznym.

W rolach, wymagających psychologicznego zróżnicowania i pogłębienia wypadał różnie. Świetnie zagrał w U mety:

Cimkiewicz pana Dominiaka drgał życiem i prawdą – wzruszał 

(Boy).

W Uciekła mi przepióreczka, według Boya Dominiak,

który w trudnym dziedzictwie objął rolę Smugonia, dał postać nie sięgającą zapewne owej głębi, jaką w niej wykrył Jaracz, ale ujętą rzetelnie i szczerze;

„nie zawiódł oczekiwań”, napisał Kazimierz Wierzyński, ale też „nie mógł podołać roli obarczonej tradycją cudownej kreacji Jaracza”, dodawał Słonimski. 

Tuż po wojnie podobały się jego role Lipowskiego i Clausa, a szczególnie „kapitalny”, „groteskowo świetny” Ciepiel. Potem Jarosław Iwaszkiewicz chwalił Starzyckiego, Wistowskiego i Birlinga. Grał nierówno, nadal dobrze wypadał w rolach wojskowych, np. jako Skałozub, „ucieleśnienie żołdactwa”, ale coraz częściej krytycy zarzucali mu zbytnią wyrazistość i przerysowanie roli, np. w Świętej Joannie czy w Wychowance, gdzie

zagrał na jedną nutę, podkreślając nazbyt krewkość

i wojskowość Morderskiego za pomocą hałasu i krzyku.

Podobał się w Dziadach; według Jana Kotta

Doskonały w fizycznym portrecie, jakby wprost przeniesiony

z własnych pamiętników, był Dominiak w roli Bajkowa. Był małym studium obyczajowym, tak jak pojmuje je teatr rosyjski. 

Od początku lat 30. bardzo często występował w słuchowiskach radiowych, także po wojnie stworzył kilkadziesiąt ról w Teatrze Polskiego Radia. Przed II  wojną światową, od 1929 zagrał w 18. filmach, a do znaczących ról należały takie, jak: Kuba Świda w Grzesznej miłości (1929), Piotr Kmita w Barbarze Radziwiłłównie (1936), Bartosz Głowacki, w Kościuszce pod Racławicami (1938), czy Sztygar Świtała w Czarnych diamentach (1939). Jego wspomnienia pod tytułem Gawędy pana Franciszka, związane z przedwojennym filmem, publikował w 1985 tygodnik „Film” w cyklu Z albumu. Fotografia z Marią Modzelewską. 

Bibliografia

Almanach 1984/85; Boy: Pisma t. 23 (il.), 24–28; Ciecierski: Zwyczajne życie; Csató: Interpretacje: Dąbrowski: Na deskach t. 3; Formanowicz; Fredro na scenie (cyt.; il.); Grzymała-Siedlecki: Z t. warsz.; Hahn: Shakespeare w Polsce; Hist. filmu t. 2 (il.); Irzykowski: Recenzje; Iwaszkiewicz: T. Polski; Koczanowicz s. 212, 231, 235–238, 242, 248; Kott: Miarka za miarkę s. 60, 99; Kott: Poskromienie złośników s. 116 (cyt.), 168, 210; Krasiński: T. Polski 1939–2002; Kruk: Aktorzy 1915–39; Kruk: T. w Lublinie 1918–39; Lorentowicz: T. Polski; Marczak-Oborski: Teatr 1918–39; Mościcki: Teatry 1944–45 (il.); Mrozińska: T. wśród ruin (il.); Orlicz (il.); Parandowski: Słonimski: Gwałt; J. Stempowski: Pamiętnik teatralny trzeciej klasy, Kraków 1999 s. 244, 286; Stokowa: Wyspiański (il.); T. Powszechny w Warszawie 1945–95 (il.); Timoszewicz: „Dziady”; Wierzyński: Wrażenia; Film 1985 nr 37 (il.); Gaz. Wyb. (Stołeczna) 1999 nr 265 (il.); Kron. Warszawy 1971 nr 3 (S. Marczak-Oborski); Kur. Por. 1984 nr 210; Kur. Por. 1932 nr 92; Kur. Warsz. 1927 nr 151. 175, 315, 337, 342, 1928 nr 59, 1931 nr 187, 1932 nr 329, 1933 nr 185, 289, 1934 nr 220, 1935 nr 113, 217, 308, 1936 nr 93, 330, 1937 nr 163, 1938 nr 323, 1939 nr 227; Pam. Teatr. 1963 z. 1–4 s. 189, 191, 1965 z. 2 s. 174–183, 1973 z. 3–4 s. 423–484,1988 z. 1–2 s. 237, 1997 z. 1–4 s. 21, 39, 64, 84, 101, 164; Teatr 1957 nr 1 (W. Natanson), 1959 nr 11; Życie Warsz. 1965 nr 116, 1984 nr 256; Afisze, Uniw. w Poznaniu; Akta Miasta Poznania (Karty meldunkowe: Zespół 474, sygn. 14361 s. 382–383), Arch. Państw. Poznań; Akta (fot.), ZASP; Programy, MTWarszawa; Programy (m.in. wydawnictwa T. Polskiego w Warszawie: „Shaw w Teatrze Polskim w Warszawie 1914–1956” oraz specjalny zeszyt „Teatru Polskiego” 1964/65 nr 11, poświęcony aktorom tego t.; w obu il.) i wycinki prasowe, IS PAN; Almanach 1944–59; www.encyklopediateatru.pl; www.filmpolski.pl 

Ikonografia

J. Żebrowski: D. jako Budny (Sprawiedliwi ludzie), karyk., rys., repr. Express Wiecz. 1953 nr 224; E. Głowacki: D. jako Siergiej Skałozub (Mądremu biada), karyk., rys., sepia, papier, karton – MKWarszawa Fot. – Bibl. Nar., IS PAN, ITWarszawa, MTWarszawa, NAC.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.

Biogram w Almanachu Sceny Polskiej

Franciszek Dominiak (28 VIII 1897 Łódź - 23 X 1984 Warszawa), aktor. Ukończył kursy dram. w Łodzi i tu, w l. 1915-17 rozpoczął pracę na scenie T. Polskiego, następnie grał w Poznaniu: w sez. 1921/22 w T. Narodowym, a w sez. 1922/23 w T. Polskim. W l. 1923-25 w T. Miejskim w Lublinie, w sez. 1925/26 w T. Nowym w Poznaniu, w l. 1926-28 w T. Miejskim w Bydgoszczy. Grał wówczas takie role, jak Kozłowski ("Uśmiech losu" Perzyńskiego), Ćwierciak ("Spadkobierca" Grzymały-Siedleckiego), Wojewoda ("Zaczarowane koło" Rydla), Talbot ("Maria Stuart" Schillera). W nast. l. związał się z t. warsz. i grał kolejno w T. Polskim i Małym (1928-32), T. Narodowym, Letnim, Polskim i Nowym (1932-39) m.in. Czepca ("Wesele" Wyspiańskiego), Janka ("Most" Szaniawskiego), Smugonia ("Uciekła mi przepióreczka" Żeromskiego), Smugonia ("Powrót Przełęckiego" Zawieyskiego), Michała Lagenę ("Dożywocie" Fredry). Na sez. 1939/40 miał pozostać w zespole T. Narodowego i Nowego. Podczas II wojny świat, początkowo brał udział w programach warsz. t. Niebieski Motyl (1940-41), następnie pracował jako kelner. W sez. 1945/46 znalazł się w zespole Miejskich T. Dramatycznych w Warszawie i wystąpił w roli Ciepiela w "Przeprowadzce" Rostworowskiego. Jeszcze w tym sez. przeszedł do zespołu T. Polskiego w Warszawie i wziął udział w drugiej powojennej inscenizacji tego t. - "Majątek albo imię" Korzeniowskiego jako Starzycki. Odtąd przez ponad dwadzieścia lat pozostawał wierny tej scenie. Grał m.in. Wistowskiego ("Grube ryby" Bałuckiego), Bogackiego ("Szkoła obmowy" Bogusławskiego), Janusza ("Pan Jowialski" Fredry), Węgrowicza ("Lalka" wg Prusa), Jajecznicę ("Ożenek" Gogola), Kazimierza Kaliskiego ("Próba sił" Lutowskiego), Prezesa ("Wariatka z Chaillot" Giraudoux), Falstaffa ("Wesołe kumoszki z Windsoru" Shakespeare'a), Wielkiego Księcia Konstantego ("Noc listopadowa" Wyspiańskiego), Douglasa ("Marża Stuart" Słowackiego). 9 V 65 otrzymał dar jubileuszowy z okazji 50-lecia pracy art., z końcem sez. 1966/67 przeszedł na emeryturę. W 1973 przyznano mu tytuł Członka Zasłużonego SPATiF-ZASP. Źródło: Almanach Sceny Polskiej 1984/85. Tom XXVI. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe - Warszawa 1989.