Osoby

BOROWSKI Henryk (14 lutego 1910 Płock – 13 listopada 1991 Warszawa),

aktor. 

Był synem Stanisława Borowskiego, adwokata, i Teodory z Miłodrowskich; mężem Hanny z Obertyńskich (ślub 11 września 1954 w Warszawie), od 1945 do 1979 prowadzącej sekretariat w teatrach pod dyrekcją Erwina Axera: Teatrze Kameralnym Domu Żołnierza w Łodzi i Teatrze Współczesnym w Warszawie. Uczęszczał do Gimnazjum im. S. Małachowskiego w Płocku. W 1934 ukończył Wydział Sztuki Aktorskiej Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej w Warszawie. Na sezon 1934/35 zaangażował się do Teatru Miejskiego na Pohulance w Wilnie, gdzie 30 listopada 1934 debiutował rolą Fortynbrasa (Hamlet). 

W Wilnie pozostał do końca sezonu 1936/37 i grał takie role, jak: Żenia Gusiew (Kwiecista droga), Lord (Magia), Oleg (Cudowny stop), Raleigh (Kres wędrówki), Kleont (Mieszczanin szlachcicem), Makduf (Makbet). W sezonie 1937/38 występował w Teatrach Miejskich we Lwowie, na przykład jako Henryk (Niezwykła podróż), Władysław (Lekkomyślna siostra), Rousseau (Lato w Nohant), a w 1938/39 grał w Teatrze Buffo w Warszawie. W maju 1939 wystąpił w roli Gońca (Althea), przedstawieniu Warsztatu Teatralnego Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej na scenie Teatru Narodowego. 

W latach II wojny światowej i okupacji niemieckiej mieszkał w Warszawie, pracował w fabryce, brał udział w tajnym życiu artystycznym, na przykład w przygotowanym w 1943 przez Mariana Wyrzykowskiego Irydionie grał rolę Narratora. Walczył w powstaniu warszawskim, w Zgrupowaniu „Krybar” (miał pseudonim Ostroga). Po upadku powstania, wyszedł z Warszawy z ludnością cywilną. W 1945 znalazł się w Łodzi. W sezonach 1945/46–1947/48 grał w Teatrze Wojska Polskiego i w Teatrze Powszechnym TUR, m.in. Fernanda (Lato w Nohant), Nieznajomego (Świerszcz za kominem), a w inscenizacjach Leona Schillera: Stacha (Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale), Parmena (Celestyna), Lucjusza (Igraszki z diabłem). W sezonie 1948/49 był w łódzkim Teatrze Kameralnym Domu Żołnierza, z którym od sezonu 1949/50 przeniósł się do Warszawy, gdzie teatr zmienił nazwę na Współczesny. W zespole tym występował do końca sezonu 1957/58 (w 1954–57 także na scenie Teatru Narodowego, w czasie fuzji obu scen). W sezonach 1958/59 i 1959/60 grał w warszawskim Teatrze Polskim, na przykład Croza (Trąd w pałacu sprawiedliwości), Banksa (Przyczynek do podróży Cooka). Od sezonu 1960/61 do końca życia był ponownie w zespole Teatru Współczesnego. 

Był znakomitym, wszechstronnym aktorem, o imponującej technice i umiejętności kreślenia wnikliwego wizerunku postaci. Szczupły, wręcz chudy, w grze powściągliwy, na pierwszy rzut oka oschły i kostyczny – na scenie przeobrażał się często w człowieka pełnego ciepła. Repertuar Teatru Współczesnego sprawiał, że najczęściej występował w sztukach kameralnych, gdzie mógł pokazać przemiany psychologiczne postaci, ale znakomicie grał też w tak zwanym wielkim repertuarze, w którym potrafił błysnąć techniką mówienia wiersza, na przykład jako Toas (Ifigenia w Taurydzie, 1961) 

dał parę arii szlachetnie patetycznych, na pełnym głosie,

z wielkim gestem. Jego długie ręce o rozrzuconych palcach poruszały się niezawodnie, podkreślając dykcję z dostojeństwem i elegancją. Był, tak jak chce Goethe, barbarzyńcą, ale przede wszystkim był królem Scytów. Sztuka podnoszenia głosu bez wpadania w krzyk zademonstrowana została w sposób niespotykany na naszych scenach

(Andrzej Wirth); 

w roli Grzegorza (Kordian, 1977), jego monologi-opowieści miały „własną dynamikę i dramaturgię”, każda najmniejsza puenta była „precyzyjnie wypunktowana, każdy fragment i fragmencik aktorsko wycyzelowane” (Anna Schiller). Był jednym z tych aktorów, którzy potrafili wspaniale grać zarówno wielkie role, jak i epizody; pisał o tym m.in. Erwin Axer, a Leonia Jabłonkówna wspominała 

z głębokim podziwem świetną, zarysowaną z niezwykłą finezją

i przenikliwością psychologiczną

postać Wilhelma Cecila (Maria Stuart Friedricha Schillera, 1969). Miał doskonałe wyczucie groteski, na przykład jako Duncan w Macbetcie (1972), Wałpor w Kurce wodnej (1980), czy Starzec w Szczęśliwym wydarzeniu (1973), gdzie zbudował postać „tyle śmieszną, co groźną, tyle absurdalną, co rzeczywistą”. 

Mistrzostwo osiągnął w końcu lat 60. i w latach 70. w rolach ludzi starych. O jego Akimie (Potęga ciemności, 1971) pisał Jerzy Koenig: 

Jest na co patrzeć: ruch, sposób mówienia, z trudem dobywające się słowa mozolnie układające się w zdania, ciemnota budząca zastanawiającą sympatię przez ciepło i kostyczne poczucie humoru aktora. 

W roli Dziadka (Grupa Laokoona, 1974) zwróciła uwagę Andrzeja Hausbrandta 

nie tylko wielka dyscyplina, znakomite opanowanie zawodu, ale także jakaś ujmująca skromność. Artysta ten nigdy nie wypychając swej roli na plan pierwszy, zawsze przecie koncentruje naszą uwagę, wiąże nasze emocje, odkrywa przed nami nieznaną prawdę o człowieku. Tym razem jest to prawda

o ludzkiej starości. 

Inna doskonała rola to Kelin Ababij (Największa świętość, 1977; Grand Prix Kaliskich Spotkań Teatralnych), w której był i starym, zrzędliwym pasterzem, i młodym, pełnym życia chłopakiem, i „ani na chwilę nie tracił wewnętrznego ciepła i urzekającej serdeczności” (H. Bieniewski). Jako Woźny (Dwa teatry, 1968) dał „pełen delikatnego komizmu portret cichego człowieka”. Jego Wilhelm Foldal (Jan Gabriel Borkman, 1975) był „nieśmiałym, trochę śmiesznym, niepoprawnym optymistą”, „wcieleniem przysłowiowego «gołębiego serca»”, a Serdiuk (Irkucka historia, 1967), „kostycznym i powściągliwym mężczyzną, który pod wpływem miłości przemienił się w kogoś zupełnie innego” (Barbara Osterloff). 

Inne ważne role Borowskiego to: Joachim Peters (Niemcy, 1950 i 1955), Chudogęba (Wieczór Trzech Króli, 1950), Dr Gibbs (Nasze miasto, 1957), Herod (Pastorałka, 1957), Kapitan Berberis (Historia fryzjera Vasco, 1961), Clark (Kariera Artura Ui, 1962), Sierżant (Przychodzę opowiedzieć, 1965), Świadek (Dochodzenie, 1966), Firs (Wiśniowy sad, 1976), Martin (Remi-dżin, 1979), Stary (Tryptyk, 1980), Lancelot (Smok, 1981), Engstrand (Upiory, 1981), Pigwa (Sen nocy letniej, 1983), Paal (Paal i Maal, 1984), Fierapont (Trzy siostry, 1985), Profesor Strawiński (Mistrz i Małgorzata, 1987), Żebrak (Don Juan Moliera, 1990). 

Dwukrotnie obchodził jubileusze: 27 czerwca 1980 – 45-lecia pracy aktorskiej, wystąpił w roli Kelina (Największa świętość), a 22 września 1989 – 55-lecia. 

Od 1957 do 1989 zagrał około 100 ról w spektaklach Teatru Telewizji, m.in.: Piotra Oheya (Męczeństwo Piotra Oheya), Arganta (Szelmostwa Skapena), Mecenasa (Mistrz), Couchona (Skowronek), Ojca (Kartoteka), Pagatowicza (Grube ryby), Gerwazego (Pan Tadeusz), Illa (Wizyta starszej pani), Kardynała Orsiniego (Beatryks Cenci), Ekdala (Dzika kaczka), Dzwonnika (Klątwa), Teodora (Klik-klak). Był też znakomitym aktorem radiowym. 

Po raz pierwszy wystąpił w filmie w epizodycznej roli w Zakazanych piosenkach (1946); później do 1988 zagrał drugoplanowe role w kilkudziesięciu filmach kinowych i telewizyjnych, m.in. w Krzyżakach, Hrabinie Cosel, Koperniku, Weselu, Jeziorze Bodeńskim oraz Nocach i dniach. W 1947–49 uczył gry aktorskiej w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Łodzi, w 1952–58 wykładał na Wydziale Reżyserii i Wydziale Estradowym Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie. Był laureatem nagród za wybitne kreacje aktorskie w programach Polskiego Radia i Telewizji: Ministra Kultury i Sztuki I stopnia (1971), Przewodniczącego Komitetu ds. Polskiego Radia i Telewizji (1969 i 1980). W 1990 otrzymał Złoty Wawrzyn Grzymały Bydgoskiego Towarzystwa Teatralnego. Był Członkiem Zasłużonym Związku Artystów Scen Polskich.

Bibliografia

Almanach 1991/92; E. Axer: Czwarte ćwiczenia pamięci, Kraków 2001; Baniewicz: Erwin Axer (il.); Boy: Pisma t. 28; Csató: Interpretacje; 40 lat T. Współczesnego w Warszawie (il.); Fik: 35 sezonów; Henryk Borowski. Złoty Wawrzyn Grzymały 1991. Red. J. Adamowicz, Bydgoszcz 1991 (liczne rec.; il.); Hist. filmu t. 3, 4 (il.), 5, 6 ; Kołakowski: Dramat radziecki; B. Konarska-Pabiniak Teatr w Płocku 1812–1912, Płock 2012 s. 111; Limanowski: Duchowość; Marczak-Oborski: Teatr czasu wojny; Mrozińska: Karabin i maska; Mrozińska: Szkoła; Teatr pol. we Lwowie; T. Współczesny w Warszawie (il.); Warnecki; Wilski Szkolnictwo; A. Wirth; Teatr, jaki mógłby być, Warszawa 1964; Express Wiecz. 1973 z 7 XI (A. Hausbrandt), 1974 z 17 VII (A. Hausbrandt); Kultura 1977 nr 25 (A. Schiller); Kur. Warsz. 1937 nr 268,1938 nr 34, 57, 63, 65, 184, 272, 322; Pam. Teatr. 1963 z. 1–4 s. 47 (il.), 113, 1971 z. 3–4 s. 398, 1995 z. 1–2 s. 62; Teatr 1938 nr 1–2; Teatr 1969 nr 22 (L. Jabłonkówna), 1971 nr 16 (J. Koenig), 1980 nr 23 (B. Osterloff; sylwetka B., cyt. oraz il.); Stolica 1978 z 15 I (H. Bieniewski); Sztandar Młodych 1971 z 23 XII (M. Karpiński); Życie Warsz. 1991 nr 267, 268; Akt ślubu nr V/890/1954, Arch. USC Warszawa; Akta, T. Współczesny Warszawa, ZASP (fot.); Hałabuda: Repertuar, Hernik Spalińska: Repertuar; www.filmpolski.pl; www.1944.pl 

Ikonografia

W. Krygier: Portret, olej – własność autora, repr. Krygier 1; E. Mańczak, trzy portrety, karyk.: rys., tusz – własność autora, inf. Twarze i buźki i rys., repr. Szpilki 1984 nr 15 oraz rys., 1970 – własność pryw.; S. Tomaszewski-Miedza; B. jako Narrator (Irydion) w scenie zbiorowej z tajnego przedstawienia w 1943, akw., tempera – MHWarszawa; R. Zaborowski: Portret, karyk., rys., tusz, 1979 i Z. Ziomecki: Portret, karyk., rys., tusz, 1985 – repr. fot. MKWarszawa; A. Krzysztoforski: Portret, karyk., rys., repr. Perspektywy 1977 nr 6; J. Molik: Portret, karyk., rys., repr. Tydzień 1979 nr 33; J. Łupina: Portret, karyk., rys., tusz – własność autora, inf. Twarze i buźki; A. Chodorowski: Portret, rys., repr. Z. Włoczewski: Bliżej gwiazd, Warszawa 1994; Fot. – Bibl. Nar., IS PAN, ITWarszawa, MTWarszawa, NAC, T. Współczesny Warszawa.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.