Osoby

BRONISZÓWNA Seweryna, właściwie Seweryna Chwat (13 lipca 1887, Warszawa – 28 czerwca 1982, Warszawa),

aktorka. 

Była córką Mendla Michała Chwata, znawcy Talmudu, zarabiającego dorywczo buchalterią i handlem, i Rozalii z Kronsilberów; siostrą pisarza Aleksandra Wata. W 1908–10 uczyła się w Szkole Aplikacyjnej przy Warszawskich Teatrach Rządowych, którą ukończyła z odznaczeniem. Na popisie uczniów 13 grudnia 1908 w warszawskim Teatrze Letnim we fragmentach sztug grała tytułową rolę w Antygonie Sofoklesa i Rozę Wenedę (Lilla Weneda); 2 sierpnia 1910 wystąpiła na „debiutach laureatów” na scenie Teatru Letniego w roli Matki (Klątwa). Do szkoły uczęszczała w tajemnicy przed rodzicami, którzy byli przeciwni jej decyzji o wyborze zawodu aktorki. W Szkole Aplikacyjnej i na scenie używała pseudonimu Broniszówna. 

Od sezonu 1910/11 do wiosny 1912 występowała w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie, m.in. jako: Atena (Dzieje Orestesa), Hedone (Eros i Psyche), Roza Weneda (Lilla Weneda), Jewdocha (Sędziowie), Miriamka (Cyganeria warszawska). W 1912 została przez Arnolda Szyfmana zaangażowana do przyszłego Teatru Polskiego w Warszawie; jesienią tego roku wzięła udział w tournée zespołu po polskich miastach kresowych i Rosji (Kijów, Mińsk, Petersburg). W dniu 29 stycznia 1913 wystąpiła w niewielkiej roli Służebnicy (Irydion), w przedstawieniu inaugurującym działalność Teatru Polskiego w Warszawie, a od 18 października tego roku przejęła po Stanisławie Wysockiej rolę Kornelii; później grała m.in. Anielę (Damy i huzary), Dziewkę (Lilie), Kalpurnię (Juliusz Cezar). Jesienią 1914 wzięła udział w kolejnych występach teatru w Kijowie. Po ewakuacji części zespołu oraz Szyfmana do Rosji, w 1915–18 pozostała w zespole Teatru Polskiego, od lipca 1915 do listopada 1916 prowadzonego przez Zrzeszenie Artystów, a w sezonie 1917/18 pod dyrekcją Ludwika Solskiego. 

W tym czasie grała m.in.: Judytę (Ksiądz Marek), Muzę (Wyzwolenie), Ellen (Dorian Gray), Maszę (Żywy trup), Joannę (Dziewica Orleańska), Salome (Uczta Herodiady), Anitrę (Peer Gynt). W grudniu 1915 brała udział w występach zespołu w Łodzi, a latem 1917 m.in. w Lublinie. W sezonach 1918/19–1925/26 występowała nadal w Teatrze Polskim. Jej role z tego okresu to: Zara (Książę Niezłomny, 1918), Dziadówka (Miłosierdzie, 1920); Zenajda (Ten, którego biją po twarzy), Królowa (Hamlet), Rachel (Wesele) – 1922; Hipolita (Sen nocy letniej), Matka (Sześć postaci scenicznych w poszukiwaniu autora) – 1923; Lisabetta (Uczta szyderców, 1924), Hrabina Matylda Spina (Żywa maska, 1925); Pani Frola (Tak jest, jak się wam wydaje), Tatiana (Nowe Wyzwolenie) – 1926. 

W 1926–31, 1934–36 i 1937–39 występowała na scenach Teatru Narodowego, Letniego i Nowego, w 1932–34 ponownie w Teatrze Polskim, od października do grudnia 1932 w Teatrze Artystów, a w sezonie 1936/37 w Teatrze Ateneum. W tym okresie zagrała m.in.: Tonię (Płomienna noc), Jokastę (Król Edyp Sofoklesa) – 1926; Archidamię (Król Agis, 1927), Alinę (Budowniczy Solness, 1928); Matkę (Niespodzianka), tytułową rolę w Annie Christie – 1929; Martę (Głupi Jakub, 1930), Izabelę (Defraudanci, 1932), Panią Gianetti (Lato, 1933), Olgę (Cudze dziecko, 1934); Elwirę (Cyd), Jokastę (Maszyna piekielna) – 1935; Sylwię (Woźny i minister, 1936), Zuzannę (Szaleństwo, 1938). W 1937 z Teatrem Ateneum i sztuką Woźny i minister grała m.in. w Łodzi, Poznaniu, Bydgoszczy. Brała udział w przedstawieniach Warsztatu Teatralnego Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej na scenie Teatru Narodowego, na przykład w marcu 1937 grała Klitemnestrę (Elektra Hofmannsthala), w maju 1939 tytułową rolę w Althei. 

W 1932–35 uczyła gry scenicznej na Wydziale Sztuki Aktorskiej Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej. Występowała bardzo często w słuchowiskach radiowych. W 1913–38 zagrała w kilkunastu filmach, warto z nich wymienić: Obronę Częstochowy, Mogiłę nieznanego żołnierza, Szlakiem hańby, Ułanów Księcia Józefa. 

Po wybuchu II wojny światowej, w czasie okupacji niemieckiej musiała się ukrywać i pracowała początkowo w gospodarstwie ogrodniczym w Klarysewie koło Warszawy. Na skutek donosu do gestapo, w 1942 została aresztowana; udało jej się wyjść z więzienia po wpłaceniu dużej sumy, musiała jednak zmienić miejsce pobytu i do końca okupacji przebywała w okolicach Miedzeszyna pod Warszawą. 

Od stycznia 1945 należała do zespołu Teatru Wojska Polskiego w Łodzi i wchodziła w skład jego Rady Artystycznej. W 1945–48 zasiadała w Sądzie Weryfikacyjnym Związku Artystów Scen Polskich. W sezonie 1945/46 powróciła do Teatru Polskiego w Warszawie i pozostała w nim do przejścia na emeryturę w 1971, a potem nadal pojawiała się na tej scenie. Zagrała w tym czasie wiele ważnych ról takich, jak: Roza Weneda (Lilla Weneda; od 17 stycznia 1946, uroczystego otwarcia Teatru Polskiego), Sędzina Bydgoska (Majątek albo imię, 1946), Przodownica Chóru (Oresteja, 1947), Franciszka (Dom pod Oświęcimiem, 1947), Meropa Murzawiecka (Wilki i owce, 1949), Pani Eszterag (Sprawa Pawła Eszteraga, 1950; Nagroda Państwowa III stopnia), Rukienie (Pieją koguty, 1951), Prezesowa Zasławska (Lalka, 1952), Maria Łanowa (Dom kobiet, 1955), Rollisonowa (Dziady, 1955), tytułowa w Matce Karela Čapka (1956), Józefina (Wariatka z Chaillot, 1958), Demeter (Noc listopadowa, 1960), Matka (Dwa teatry, 1962), Wdowa (Balladyna, 1965).

Teatrze Polskim obchodziła kolejne jubileusze pracy artystycznej: w 1963 – 50-lecia; 15 marca 1969 – 55-lecia w roli Matki (Klątwa); 23 lutego 1973 – 60-lecia jako Pani Pernelle (Świętoszek); w 1977 w dniu swych 90. urodzin grała Agafię (Przy pełni księżyca). 

Sporadycznie występowała w spektaklach Teatru TV, na przykład jako Niania (Eugeniusz Oniegin, 1967), Margaret (Ojciec, 1967), Żebraczka (Kremlowskie kuranty, 1977). W 1977 w telewizyjnym cyklu „Twarze teatru” powstał o niej film dokumentalny pod tytułem Pani Seda (reżyseria Krzysztof Miklaszewski). Była Członkiem Zasłużonym Związku Artystów Scen Polskich. 

Od pierwszych występów cieszyła się opinią utalentowanej aktorki. Już po popisie szkolnym recenzent „Kuriera Warszawskiego” (1908) zanotował:

Dźwięczny, metaliczny głos, szlachetność gestu i podatna do mimiki twarz o pięknych wymownych oczach, obok niewątpliwego nerwu dramatycznego, zdają się wróżyć wczorajszej Antygonie piękną przyszłość sceniczną,

a krytyk „Sceny i Sztuki" pozostawił opis: „postać wyniosła, twarz i organ mowy nadające się do ról dramatycznych". Jej rola Matki w Klątwie, w przedstawieniu absolwentów:

Miała prostotę i szczerość w grze, a poszczególne momenty uczucia były uwydatnione wybornie 

(„Kurier Warszawski” 1910). 

Według Jana Lorentowicza

okazała od razu mocne poczucie do ról charakterystycznych, chociaż czuła się niekiedy doskonale w roli

liryczno-dramatycznej.

Grała więc amantki liryczne, na przykład w Dorianie Grayu rolę Ellen,

zawiedzionej a pełnej poświęcenia ognistej kochanki, zbierając na równi z jego odtwórcą Leszczyńskim gorące oklaski 

(„Kurier Warszawski” 1916),

także role dramatyczne, na przykład Judytę w Księdzu Marku

pełną umiaru w gorącym temperamencie, a jednak płomienną

w uczuciu 

(„Kurier Warszawski” 1915)

oraz amantki charakterystyczno-liryczne, jak Cyganka Masza w Żywym trupie, namiętna, pełna „wyrazu dramatycznego”. Podkreślano jej umiejętność mówienia wiersza, na przykład w roli Muzy w Wyzwoleniu tekst Wyspiańskiego brzmiał „mocno, czysto i przejmująco” („Kurier Warszawski” 1918), zwracano uwagę na jej „piękny głos – piersiowy, niski, mocny, ale nie głośny”. 

Dość szybko przeszła do ról matek i ról charakterystycznych, dobrze czuła się w pełnych ekspresji dramatach i sztukach współczesnych. Lechoń wspominał „wspaniałą” pogromczynię lwów, Zenajdę i jej „cudowną białość skóry, rude włosy i zieloną suknię”. Niezapomniane role stworzyła w dramatach Pirandella; była „niemą, ale pełną wyrazu” Matką w Sześciu postaciach… (Lorentowicz), a jako Pani Frola (Tak jest, jak się wam wydaje) „stworzyła wręcz kapitalną kreację aktorską” (Słonimski), „ziemisto-szara, z włosami osiwiałymi może w ciągu jednej nocy, wpatrzona w siebie, w swoją fikcję, poruszająca się wśród ludzi, jak zjawa z innego wymiaru” (Boy); zagrała też dobry epizod Hrabiny Matyldy w Żywej masce. Według Lorentowicza świetną rolą Broniszówny była „drapieżna, wyranżerowana kokota” Izabella w Defraudantach. Boy chwalił jej role w Warsztatach Teatralnych: „dyskretną, szlachetną” Jokastę i „trzymającą na wodzy zawziętą i groźną siłę” Altheę. Zdarzało się jednak, że nadużywała ekspresji, przejaskrawiając i demonizując grane postaci. 

Umiar, prostotę, naturalność gry osiągnęła w wielu rolach powojennych. Jej Matka w sztuce Čapka była postacią

bogatą, ciepłą i bliską, ludzką. Świetna w niebezpiecznych, ryzykownych momentach dramatycznych (mistrzowskie aktorstwo!), ma jednocześnie ton jakiejś kobiecej słabości, miękkości i zrezygnowania,

zagrała ją odmiennie

od tylu nieszczęśliwych matek, którymi była już na scenie 

(A.W. Kral).

W jubileuszowym przedstawieniu Klątwy, z chwilą ukazania się aktorki na scenie

od razu powiało wielkim aktorstwem – pisał Grodzicki – Zawsze umiała ona łączyć nieporównaną prawdę przedstawianych postaci z ich jakby syntetycznym ujęciem, bez rozdrabniania się w charakterystycznych szczegółach. Matka występuje w Klątwie tylko w jednej dużej scenie. Broniszówna ma najpierw w sobie dużo ciepła i pogodnej radości ze spotkania z synem. Potem stopniowo pod wpływem odkrywającej się prawdy, załamuje się, jeszcze jedno smutne wzruszenie z dziećmi i szorstka surowość rozstania. Ta dramatyczna ewolucja pokazana jest bardzo pięknie. I jaka w tym kultura aktorska, jaka czystość słowa! 

Przez długi czas aktorstwo Broniszówny kojarzono przede wszystkim ze świetnymi rolami w dramacie realistycznym.

Może dlatego, że urzekająca prostota artystki komponuje się tak idealnie z naszym wyobrażeniem o poetyce tej dramaturgii. Tonem przewodnim takich ról, jak Pani Eszterag w Sprawie Pawła Eszteraga, Matki w Dwóch teatrach, Rukieni w Pieją koguty, jest jakieś wewnętrzne skupienie, powaga i spokój

w doborze środków aktorskich. Broniszówna może tu być uznana za godną rzeczniczkę i znakomitą reprezentantkę tego gatunku aktorstwa, które rezygnując z wszelkich formalnych nadbudówek dąży ku najprostszemu przekazywaniu widowni esencji roli: uczucia. Jej sposób podawania tekstu wolny jest od wszelkich ubarwień intonacyjnych, które poprzez swą zbędną minoderyjność odciągałyby uwagę publiczności od postaci, kierując ją ku aktorowi. Jej ruch jest zawsze celowy, gest zawsze oszczędny, jej obecność na scenie zawsze wkomponowana

w całość przedstawienia 

(Witold Filler).

Z okazji 90. urodzin aktorki pisał Roman Szydłowski:

Kim jest Seweryna Broniszówna w teatrze polskim? Wydaje mi się, że jest wciąż uosobieniem rzetelności, skromności

i znakomitej pracy. Jej wielki talent sceniczny mieścił się zawsze w ryzach wzorowej dyscypliny teatralnej. (...) Nie była pani Seda nigdy «gwiazdą», lecz trudno sobie wyobrazić bez niej wiele wybitnych przedstawień Teatru Polskiego. (...) Grała wszystko. Jej emploi jest ogromne: od ról komediowych i lirycznych po wielką tragedię. (...) Wspaniałe były jej matki, tragiczne

i bohaterskie. Każda z nich była inna. Umiała pani Seda bezbłędnie kreślić portret obyczajowy i środowiskowy tych postaci, różnicować ich sposób bycia, mowy, ruchu, gestu, ich oblicze psychiczne, zawsze oryginalne, zawsze odmienne, zawsze ciekawe i żywe, prawdziwe w każdym odruchu. We wszystkim co grała uderzała zawsze prostota i prawda.

Tabl. V i 5.

Bibliografia

Almanach 1981/82; Boy: Pisma t. 20–28; Bieńka: Giraudoux; Brumer: Tradycja i styl; Csató: Interpretacje; Czempiński: Teatry w Warszawie s. 226–227 (il.); Fik: 35 sezonów; Gembala, Solańska-Szczepanik: Repertuar; Grzymała-Siedlecki: Z t. warsz.; Hahn: Shakespeare w Polsce; Hist. filmu t. 1, 2 (il.), 5, 6; Irzykowski: Pisma teatr.; Iwaszkiewicz: T. Polski; Kaszyński: Teatr łódz.; E. Krasiński: Arnold Szyfman, Warszawa 2013 (il.); Krasiński: T. Polski 1913–39 (il.); Krasiński: T. Polski 1939–2002 (il.); Krasiński: Warsz. sceny (il.); Lechoń: Świat teatr. (il.); Limanowski: Duchowość; Lorentowicz: Dwadzieścia lat t. 1, 2, 3 (cyt.), 4; Lorentowicz: T. Polski s. LXVI (cyt.); Marczak-Oborski: Teatr 1918–65 (il.); Marczak-Oborski: Teatr 1918–39; Orlicz (il.); Pleograf (tu błędna data urodzenia; il.); Sikorski: Szkoła Aplikacyjna s. 52; Słonimski: Gwałt; Stokowa: Wyspiański;T. Polski 1913–23 (il.); A. Wat: Korespondencja. Wybrała, opracowała i przypisami opatrzyła A. Kowalczykowa, Warszawa 2005, A. Wat: Mój wiek, Warszawa 1990 s. 53, 147; O. Watowa: Wszystko co najważniejsze, Warszawa 1990 s. 132–134; Wierzyński: Wrażenia; Wilski: Szkolnictwo; Kur. Litew. 1912 nr 157, 203; Kur. Warsz. 1908 nr 346, 1910 nr 212, 1915 nr 289, 1916 nr 213, 1918 nr 330, 1926 nr 298, 1927 nr 253, 1928 nr 116, 1929 nr 286, 1938 nr 242, 1939 nr 125; Pam. Teatr. 1959 z. 1–2 s. 218, 1965 s. 174, 178, 1971 z. 3–4 s. 394, 398, 1973 z. 3–4 s. 411–472, 1976 z. 1–2 s. 19 (J. Lechoń; cyt.), 1979 z. 3–4 s. 566, 1982 z. 1–4 s. 380–381 (S. Broniszówna: Wspomnienie o A. Szyfmanie), 1991 z. 2 s. 229, 245, 1995 z. 1–2 s. 11, 13, 1997 z. 1–4 s. 63, 87, 100, 278, 1999 z. 3–4 s. 321, 322 (il.); Polityka 1977 nr 30 (il.); Scena 1978 nr 5 (il.); Scena i Szt. 1908 nr 27, 51 (tu jako Bronicz); Teatr 1957 nr 5 (A.W. Kral); Tyg. Ilustr. 1916 nr 45 (il.), 1922 nr 20 (il.), 1924 nr 47 (il.), 1927 nr 17 (il.), 1929 nr 45 (il.), 1935 nr 14 (il.), 49 (il.); Życie Lit. 1977 nr 33 (R. Szydłowski); Życie Warsz. 1969 nr 65 (A. Grodzicki), 1982 nr 143, 144; Akta, T. Polski Warszawa, ZASP (fot.); Arch. B. (m.in. korespondencja, wycinki prasowe, dokumenty), MTWarszawa; Programy, IS PAN (m.in. T. Polski w Warszawie. Sez. 1968/69. Seweryna Broniszówna. 55 lat na scenie T. Polskiego, il.; T. Polski w Warszawie. Sez. 1976/77. Seweryna Broniszówna. W dziewięćdziesiąte urodziny. 13 VII 1977, il.; w obu tekst W. Fillera: Broniszówna, czyli triumf prostoty). 

Ikonografia

W. Czechowska-Antoniewska: Portret, rzeźba (popiersie), brąz i L. Bielska: B. jako Prezesowa Zasławska (Lalka), olej, płótno, 1952 oraz Z. Węgierkowa: B. jako Meropa (Wilki i owce), olej, płótno, 1959 – MTWarszawa; J. Żebrowski: B. jako Maria Łanowa (Dom kobiet), karyk., rys., repr. Express Wiecz. 1955 nr 144; A. Perzyk: Portret, rys., tusz, 1977, repr. katalog: Wystawa prac Adama Perzyka, Dom Artysty Plastyka Warszawa, 1982; Fot. – Bibl. Nar., IS PAN, lTWarszawa, MTWarszawa, NAC.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.

Biogram w Almanachu Sceny Polskiej

Seweryna Broniszówna, także Bronicz, właśc. Chwat (13 VII 1887 Warszawa - 28 VI 1982 Warszawa), aktorka, pedagog. W 1906-10 uczęszczała do Szkoły Aplikacyj­nej w Warszawie. W 1910 wystąpiła na sce­nie warsz. Rozmaitości w roli Jewdochy ("Sę­dziowie") i Matki ("Klątwa" Wyspiańskiego). Do 1912 grała na scenie krak., następnie zaangażowana przez Arnolda Szyfmana do zespołu przyszłego T. Polskiego w Warsza­wie wzięła udział w wyprawie tego zespołu do Rosji (jesień 1912). Jedną z pierwszych ról, była grana z dużym powodzeniem w Ki­jowie Miriamka ("Cyganeria warszawska" Nowaczyńskiego). Również w 1914 wzięła udział w występach T. Polskiego w Kijowie. Z T. Polskim i później T. Małym związane były całe jej artystyczne dzieje z wyjątkiem kilku sez., kiedy występowała na innych scenach warsz.: w T. Narodowym, Letnim, Nowym (1926-31, 1934-36, 1937-39) i Ate­neum (sez. 1936/37). W okresie przedwojen­nym grała m.in. Jokastę ("Król Edyp" Sofoklesa), Judytę ("Ksiądz Marek" Słowackiego), Rachelę ("Wesele" Wyspiańskiego), Zarę ("Ksią­żę Niezłomny" Calderona - Słowackiego), Sa­lome ("Uczta Herodiady" Kasprowicza), Radczynię ("Wilki w nocy" Rittnera). Występowała w filmach, np. "Mogiła nieznanego żołnierza", "Szlakiem hańby", "Ułan księcia Józefa". W 1. 1932-35 uczyła gry scen. w warsz. PIST. Od stycznia 1945 należała do zespołu T. Wojska Polskiego w Łodzi, wchodziła w skład pierwszej Rady Artystycznej tego t. W trakcie sez. 1945/46 wróciła na scenę T. Polskiego w Warszawie i wystąpiła w inau­guracyjnym przedstawieniu "Lilli Wenedy" Słowackiego (w roli Rozy). W zespole tego t. pozostała do 1971, a także będąc na eme­ryturze pojawiała się na scenie. Grała m.in. Prezesową Zasławską ("Lalka" Prusa), Marię ("Dom kobiet" Nałkowskiej), Matkę ("Sprawa Pawła Eszteraga" Sandora Gergely), Panią Rollison ("Dziady" Mickiewicza). Obchodziła jubileusze: w 1963 - 50-lecie, 15 III 69 - 55-lecie w roli Matki ("Klątwa" Wyspiańskie­go), 21 II 73 - 60-lecie pracy art. jako Pani Parnelle ("Świętoszek" Moliera). W 1977 w dniu swych dziewięćdziesiątych urodzin wystąpi­ła w roli Agafii ("Przy pełni księżyca" Szukszyna).
Źródło: Almanach Sceny Polskiej 1981/82 tom XXIII, Instytut Sztuki PAN, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1985