Ludwik Benoit
BENOIT Ludwik (18 lipca 1920 Wołkowysk, obecnie Białoruś – 3 listopada 1992 Łódź),
aktor, reżyser, dyrektor teatru.
Był synem Ludwika Benoit, inżyniera, i Jadwigi z Guttów, nauczycielki; mężem najpierw aktorki Marii Zbyszewskiej (ślub 2 września 1947 w Krakowie), potem Jadwigi Grażyny z Jędrzejczaków; ojcem aktora Mariusza Benoit. Po śmierci ojca, który zginął w wojnie bolszewickiej, matka przeniosła się do Łowicza i pracowała jako nauczycielka w miejscowym Gimnazjum im. J. Poniatowskiego, gdzie w 1938 Benoit zdał maturę. Po złożeniu egzaminu wstępnego w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej, w 1938–39 odbył służbę wojskową na Kursie Podchorążych Rezerwy Piechoty w Skierniewicach. Po wybuchu II wojny światowej brał udział w kampanii wrześniowej, którą rozpoczął jako plutonowy podchorąży, a zakończył w stopniu podporucznika. W czasie okupacji niemieckiej przebywał w Łowiczu. Pracował w RGO, był żołnierzem AK. W ostatnim roku wojny z Zenonem Laurentowskim założył tajny Teatr Ziemi Łowickiej, który wiosną 1945 dał kilka przedstawień w Łowiczu i w okolicy. Od kwietnia 1945 został słuchaczem Studia Teatralnego przy Teatrze Miejskim w Łodzi pod dyrekcją Henryka Szletyńskiego, a po jego zamknięciu od 1 października tego roku był słuchaczem Studia Zawodowego Teatrów Młodzieżowych (dziecięcych), Marionetkowych i Aktorskich, zorganizowanego przez Juliana Pappé. W tym czasie pracował w Teatrze Kukiełkowym Centralnego Robotniczego Domu Kultury, potem w Teatrze Lalki i Aktora Sarabanda, gdzie wystąpił w tytułowej roli w Panu Twardowskim (marzec 1946). W 1946 zdał aktorski egzamin eksternistyczny. W Teatrze Wojska Polskiego próbował rolę Kwicołapa (Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale), ale zdecydował się zaangażować do Teatru Wybrzeże w Gdyni i w sezonach 1946/1947 i 1947/1948 zagrał tu m.in.: Kapłana Diadora (Homer i orchidea), Pawła (Żeglarz), Fryderyka (Jak wam się podoba), Pustelnika (Balladyna), Wernyhorę (Wesele).
Na sezon 1948/49 przeniósł się do Teatru Polskiego w Poznaniu, a w 1949/50–1954/55 był w zespole Teatrów Dramatycznych we Wrocławiu. W 1954 przygotował tu warsztat reżyserski – Marię Stuart Słowackiego. Role Benoit z tego okresu to m.in.: Kriwoszein (Moskiewski charakter), Henryk VI (Henryk VI na łowach), Harpagon (Skąpiec), Iwan Szadrin (Człowiek z karabinem; za tę rolę otrzymał Nagrodę Państwową II stopnia), Botwel (Maria Stuart Słowackiego). Od sezonu 1955/1956 do 23 maja 1957 był dyrektorem i kierownikiem artystycznym Teatrów Dramatycznych w Szczecinie. Reżyserował tu Henryka VI na łowach, Skowronka (grał Cauchona), Rozbójnika (grał rolę tytułową), Ostry dyżur (grał Doktora Osińskiego), wystąpił w roli Wojewody (Mazepa).
Potem mieszkał i pracował w Łodzi. W 1957–59 należał do zespołu Teatru im. Jaracza, gdzie zagrał m.in. tytułową rolę w Królu Henryku IV. W sezonach 1959/1960–1985/1986 i od 1 grudnia 1989 do końca 1989/1990 był aktorem Teatru Nowego, w 1986–89 i 1990–92 występował na tej scenie gościnnie. Był jednym z najbardziej popularnych łódzkich aktorów. W Teatrze Nowym zagrał około stu ról, z których najważniejsze to: Ben (Śmierć komiwojażera, 1960), Jonatan Pryszcz (Opera za trzy grosze, 1961), Filemon, Abram, Judasz, Sługa (Historyja o Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim, 1961), Kaliban (Burza, 1962), Zé-Osiołek (Ten, który dotrzymuje słowa, 1963, nagroda na III Kaliskich Spotkaniach Teatralnych), Lon Dennison (Drewniana miska, 1965), Faust (1965), Rotmistrz (Ojciec, 1966), Phil Hogan (Księżyc świeci nieszczęśliwym, 1968), Salomon (Cena, 1971), Engstrand (Upiory, 1973), Hurry Curry (Zaklinacz deszczu, 1973), Don Guzman (Wesele Figara, 1974), Stein (Patna, 1976), Lucyper, a w II wersji Caiphas i Diabolus Primus (Dialogus de Passione, 1975 i 1977), Pater, Luciper, Jandras, Nędza, Śmierć (Uciechy staropolskie, 1980, role nagrodzone na VII Opolskich Konfrontacjach Teatralnych oraz na XXI Kaliskich Spotkaniach Teatralnych), Eugeniusz (Tango, 1983), Mendel Krzyk (Zmierzch, 1986), Dyrektor teatru (Casanova, 1990). Ostatnią rolę, Starego wiarusa (Ułani) zagrał w 1991 w Teatrze im. Jaracza. W sezonie 1981/1982 w widowisku Uciechy staropolskie występował gościnnie w Teatrze Polskim w Warszawie.
W dniu 23 marca 1987 w roli Harpagona (Skąpiec) na scenie Teatru Nowego obchodził jubileusz 40-lecia pracy scenicznej. W maju tego roku za tę rolę otrzymał nagrodę na XXVII Kaliskich Spotkaniach Teatralnych. Był Członkiem Zasłużonym Związku Artystów Scen Polskich.
Warunki zewnętrzne predysponowały go do ról charakterystycznych.
Sylwetka toporna, jakby wyrzezana z drewnianego pnia, długie ręce i nogi, wydłużona twarz o nadmiernie uwydatnionym podbródku i dolnej szczęce, a do tego wrodzone trudności dykcyjne – te wszystkie cechy, które logicznie rzecz biorąc powinny ograniczać możliwości aktora – składają się w całość idealnie podporządkowaną jego intuicji i dyscyplinie intelektualnej. Miast zwężać, znakomicie poszerzają jego emploi, pozwalając mu odnosić sukces w rolach zróżnicowanych, nieraz bardzo odległych od siebie rodzajem. W postaciach komediowych potrafi uwypuklić wszystkie nieproporcjonalności swej budowy – aż do wymiaru karykaturalnego. Te same warunki fizyczne służą również aktorowi przy interpretacji ról poważnych, a nawet tragicznych. Dzięki jemu tylko wiadomym środkom jego sylwetka ulega metamorfozie, przestaje być śmieszna, nasącza się w miarę potrzeby cierpieniem, powagą czy nawet majestatem władzy. We wszystkich tych wcieleniach Benoit jest autentyczny i w tym tkwi jego siła
(Władysław Orłowski).
Pierwsze jego głośne role zagrane we Wrocławiu (Henryk VI, Szadrin i Harpagon) Jan Kott nazwał „majstersztykiem aktorskim”, ich opracowanie w każdym, najdrobniejszym szczególe, mimice, geście – zróżnicowanym i subtelnym. Pisał:
Rzadko tak młody aktor gra Harpagona. Ale może dzięki temu Benoit od początku do końca świadomie budował swoją rolę [...] Wydobył całą gorącą, zmysłową niemal miłość do złota, fizyczny do niego stosunek. Dał Harpagonowi ciągły strach i ciągłe rozdrażnienie, dał mu nawet całą porcję naiwności, jakąś starczą sklerotyczność. [...] Szedł konsekwentnie w kierunku wydobycia całej dramatyczności postaci.
Talent Benoit najpełniej rozwinął się w Teatrze Nowym w Łodzi, gdzie spośród szeregu znakomitych, różnorodnych ról, warto wyróżnić kilka w repertuarze amerykańskim, w którym potrafił znaleźć taki sposób interpretacji bohaterów, że choć zewnętrznie zróżnicowani, osadzeni w konkretnych sytuacjach, stawali się symbolami ludzkiej kondycji: samotności, przeciwności losu, walki, nadziei. Był z pozoru szorstkim, a naprawdę wrażliwym Hurrym Curry; rubasznym, a nawet ordynarnym, ale budzącym współczucie i sympatię Philem Hoganem; dobrodusznym, nieporadnym, broniącym swej godności Zé-Osiołkiem. Aktorskim popisem była rola Lona Dennisona:
Pokazał grubo ciosanego, gderliwego, trudnego dla otoczenia człowieka, a potem zaszczutą, cierpiącą, odartą ze wszelkich nadziei istotę
(Henryk Pawlak).
Stworzył całą galerię postaci w komediach Fredry: Majora (Pan Geldhab, 1964), Rotmistrza (Damy i huzary, 1967), Rejenta Milczka (Zemsta, 1970), Dyndalskiego (Zemsta, 1978; nagroda Srebrnego Pierścienia za najlepszą rolę na scenach łódzkich), Szambelana (Pan Jowialski, 1980); we własnej reżyserii: Kapelana (Damy i huzary, 1982), Twardosza (Dożywocie, 1989). Jako Dyndalski potrafił
rozśmieszyć każdym niemal odezwaniem się. Ale głównie mimiką. Obrażona (na Cześnika) mina Dyndalskiego-Benoit należy do niezrównanych i niezapomnianych w swoim rodzaju. Cała scena dyktowania listu przez Cześnika jest majstersztykiem o rzadkim natężeniu komizmu
(Andrzej W. Kral).
Talent komediowy pokazał też w spektaklach staropolskich zrealizowanych przez Kazimierza Dejmka w Łodzi i Warszawie. W 1958–92 wystąpił w drugoplanowych rolach w około 30. spektaklach Teatru Telewizji. Popularność przyniosły mu role filmowe i telewizyjne zagrane w 1950–90, na przykład w: Piątce z ulicy Barskiej, Ewa chce spać, Ojcu królowej, Siekierezadzie, serialach: Niewiarygodne przygody Marka Piegusa i Przygody pana Michała. Tabl. 3.
Bibliografia
Almanach 1992/93; Czanerle: T. pokolenia (il.); Fik: 35 sezonów; Gall s. 171 (il.); Kaszyński: Teatr łódz; Kelera: Wrocław; Łódz. sceny lalkowe; Kott: Jak wam się podoba s. 118, 140, 160; Małkowska: Teatr; Marczak-Oborski: Teatr 1918–63 (il.); Misiorny: Teatry Ziem Zachodnich (il.); Sośnicki: 40 lat; Szczepkowska: 20 lat t. na Wybrzeżu; T. Nowy w Łodzi (H. Pawlak; il.); T. Polski Wrocław 1945–65 (il.); Urbankiewicz: Sezon w Łodzi; Waszkiel: Dzieje 1945–2000; Gaz. Wyb. 1992 nr 261; Odgłosy 1987 nr 15; Pam. Teatr. 1999 z. 3–4 s. 266; Teatr 1963 nr 12, 1977 nr 22 (W. Orłowski; il), 1978 nr 22 (A.W. Kral; il.); Życie Warsz. 1992 nr 264; Akt ślubu nr 1326/1947/I, Arch. USC Kraków; Akt zgonu nr III–1770/1992, USC Łódź-Centrum; Akta (fot.), ZASP; Programy, IS PAN (m.in. „Ludwik Benoit. 40-lecie pracy artystycznej”); Almanach 1944–59: www.filmpolski.pl
Ikonografia
L. Kronic: Portret, olej – własność pryw., Łódź i portret, pastel, tektura, 1984 – Muzeum Miasta Łodzi; M. Rudnicki: B. w roli, rys., repr. Prz. Kult 1952 nr 1; Jotes (J. Szwajcer): Portret, karyk., rys., repr. J. Szwajcer: Ze wspomnień karykaturzysty, Wrocław 1960; S. Ibis-Gratkowski: Portret, karyk., rys., piórko, tusz – Muzeum Kinematografii, Łódź, repr. Piórkiem Ibisa; S. Arabski: Portret, karyk., rys., tusz, repr., Urbankiewicz: Sezon w Łodzi; A. Stopka: Portret, karyk., rys., tusz, 1961 – T. Nowy, Łódź; M. Nawrocki: B. jako kapitan Nut (Żeglarz) – własność pryw., inf.: Gdańsk teatralny s. 231; M. Szmidt: Portret, karyk., rys., tusz, papier, 1971 – MKWarszawa; T. Rynkiewicz, dwa portrety, karyk.; rys., repr. RTV 1971 nr 46 i rys., repr. Dz. Łódz. 1974 nr 40; I. Kulczyńska: Portret, karyk., rys., akw. – własność autorki, inf. Twarze i buźki; Fot. – Bibl. Nar., IS PAN, ITWarszawa, MTWarszawa.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.
