Hasła

Dramat to utwór przeznaczony zasadniczo do realizacji scenicznej, co związane jest z wyborem formy dialogowej (por. dialog) oraz zaprojektowaniem okoliczności składających się na sytuację wypowiadania. Perspektywa teatralna określa w znacznej mierze strukturę tekstu dramatycznego, zarówno jego konstrukcję, która uwzględnia (przynajmniej w jakimś stopniu) możliwości techniki inscenizacyjnej i możliwości percepcji, jak i jego słowne ukształtowanie, które winno spełniać warunki mowy dającej się wygłaszać, a często także tematykę, odpowiadającą na przyjęte w danej kulturze oczekiwania widzów. Widowisko teatralne jest dostępne bezpośrednio obserwacji odbiorcy, ta właściwość zostaje z góry założona w budowie dramatu, który eliminuje instancję pośredniczącą (podmiot literacki).

Uniwersum dramatyczne konstytuują suwerenne wypowiedzi i działania postaci w połączeniu ze znakami wizualnymi (przestrzeń, strona plastyczna, ruch) i audialnymi, których udział kształtuje się zależnie od epoki historycznej i znacząco wzrasta w dwudziestowiecznym dramatopisarstwie. Forma dialogowa, zakładająca urzeczywistnienie sceniczne, decyduje o wzmocnieniu funkcji performatywnej mowy (funkcji działania) przypisanej wypowiedziom, zawiera w sobie również „dyspozycję wykonawczą”.

Przeznaczenie teatralne rzutuje też na bardziej szczegółowe rozwiązania kompozycyjne i stylistyczne utworu dramatycznego, co wiąże się z oddziaływaniem określonych historycznie modeli sztuki teatralnej. Wprowadzone przez autora ujęcia i konkretne środki składają się na kształt teatralny dramatu – wskazówki dotyczące jego realizacji scenicznej – zależny w różnym stopniu od panujących w danym czasie konwencji teatralnych. Dyspozycje autorskie wyrażone są bezpośrednio w tekście pobocznym – mogą się odnosić nie tylko do scenografii i wyglądu postaci, ale także interpretacji aktorskiej czy pożądanego efektu artystycznego. Funkcję takiej charakterystyki w zastępstwie didaskaliów przejmują czasem wypowiedzi dialogowe, np. stanowiące tzw. dekorację słowną (w dramatach Williama Shakespeare’a) lub gestus postaci (w sztukach Bertolta Brechta). Pośrednio kształt sceniczny zawsze wpisany jest w dialog dramatyczny (tekst główny), kryjący informacje o sposobie wykonania tekstu i jakościach brzmieniowych (intonacja, rytm, tempo), o przestrzennych relacjach między postaciami, ruchu (por. ruch sceniczny), gestyce itp. Sugestie te są czytelne przy odpowiednim nastawieniu lekturowym i mają podstawowe znacznie w pracy reżysera nad dramatem, bez względu na to, jak ostatecznie zostaną wykorzystane w inscenizacji.

Dramat powstaje na określony „instrument teatralny” (pojęcie Zbigniewa Raszewskiego), dopasowując się zwykle do typowych dla niego konwencji i możliwości technicznych. Utwory dramatyczne, których autorzy nie komponowali z myślą o scenie, czy tzw. dramaty niesceniczne – zignorowane przez współczesny sobie teatr, ujawniły swój potencjał sceniczny w późniejszych inscenizacjach. Dzieje dramatu to historia stosunków i interferencji między nim a teatrem: dramat odpowiada na potrzeby praktyki teatralnej, ale zarazem przez nowe poetyki i formy tę praktykę modernizuje. W ciągu ostatnich ponad stu lat drogę do głębokich zmian w teatrze torowały innowacje estetyczne dramatu symbolistycznego (por. symbolizm), teatru absurdu i pisarstwa postdramatycznego (por. teatr postdramatyczny).

Bibliografia:

• Elementy dramatu. Analizy diagnostyczne, red. Mateusz Borowski, Małgorzata Sugiera, Kraków 2009;
• Donahue, Thomas John: Structures of Meaning. A Semiotic Approach to the Play Text, London – Toronto 1993;
• Esslin, Martin: The Field of Drama, London – New York 1987;
• Popiel, Jacek: Dramat a teatr dwudziestolecia międzywojennego, Kraków 1995;
• Skwarczyńska, Stefania: Zagadnienie dramatu, [w:] Problemy teorii dramatu i teatru, red. Janusz Degler, t. 1, Wrocław 2003;
• Sławińska, Irena: Główne problemy struktury dramatu. Propozycje badawcze, [w:] Problemy teorii dramatu i teatru, red. Janusz Degler, t. 1, Wrocław 2003;
• Ubersfeld, Anne: Czytanie teatru I, przeł. Joanna Żurowska, Warszawa 2002.