Hasła

Gatunek literacki i teatralny charakterystyczny dla literatury staropolskiej końca XVI i pierwszej połowy XVII w., należący do nurtu literatury rybałtowskiej; nazwa gatunku ma charakter temporalny i nawiązuje do mięsopustu (karnawału), choć komedia mięsopustna odgrywana była także poza tym okresem.

Pierwszym polskim utworem nurtu mięsopustnego i pierwowzorem dla utworów siedemnastowiecznych była Komedyja o mięsopuście (poł. XVI w.) – dialog polemiczny wymierzony w innowierców, w którym mięsopust to pretekst do polemiki na temat różnic religijnych i obyczajowych. Komedie mięsopustne i farsy karnawałowe znane były w innych krajach europejskich, m.in. w Niemczech (tzw. Fastnachtspiel) czy Niderlandach. W polskiej komedii mięsopustnej wyróżnić można nurt plebejski, np. Dziewosłąb dworski mięsopustny ucieszny (ok. 1620, wg Chemperka ok. 1628), Mięsopust abo tragicocomaedia na dni mięsopustne (1622); nurt dworski reprezentowany zwłaszcza przez Piotra Baryki Z chłopa król (1637) oraz mięsopustne intermedia**Bigos upity odszedł od siebie* (1627–1661); Kuflewski, Moczygębski (poł. XVII w.), Darmostrawski, Kurołapski (poł. XVII w.) czy Hiacynta Przetockiego Uciechy lepsze i pożyteczniejsze aniżeli z Bachusem i Wenerą (1655).

Utwory realizujące wzorzec gatunkowy komedii mięsopustnej nurtu plebejskiego tworzyli autorzy anonimowi, głównie dla publiczności plebejskiej, choć niektóre z nich docierały także do widowni szlacheckiej. Podstawowym celem komedii mięsopustnej była zabawa, żart oraz przekazanie nauk moralnych – wprost przez bohaterów bądź wynikających z układu zdarzeń. Gatunek sytuuje się na pograniczu literatury i teatru, większość sztuk tego nurtu najpierw wystawiano na scenie, następnie drukowano. Teksty komedii mięsopustnej określane bywają jako swobodne scenariusze, będące wskazówką dla aktorów, nie zaś gotowym materiałem scenicznym. Ważny element stanowi w nich teatralna improwizacja i nawiązywanie bezpośredniego kontaktu z publicznością (w prologach i epilogach oraz w tekście głównym), a więc nieprzewidywalność i otwartość przedstawienia.

Bohaterowie komedii mięsopustnej to zazwyczaj przedstawiciele warstw niższych, gminu: mieszczanie, chłopi, Żydzi, żołnierze. Ich niski status społeczny pozwalał na satyryczne, często okrutne traktowanie. Była to podstawa efektu humorystycznego i zabawowego. Tematyka komedii mięsopustnej, niepoważna i lekka, często wiąże się bezpośrednio z karnawałem, a wydarzenia rozgrywają się w karczmie lub gospodzie. Scena stanowi więc odbicie karnawałowej rzeczywistości: hulanek, pijaństwa, zabaw tanecznych. Figurami komicznymi urozmaicającymi sceniczne widowisko są diabły, anioły i śmierć – dzięki nim uzyskuje się komiczne efekty sceniczne. Bohaterowie ci występują ze specyficznymi rekwizytami: cepami, worami wypełnionymi popiołem, służącymi do wywoływania tzw. „efektów specjalnych” oraz w określonych sytuacjach (bijatyki, pogonie, kłótnie).

Komedie mięsopustne funkcjonowały w obiegu w wiekach późniejszych (Mięsopust abo tragicocomaedię na dni mięsopustne wspominał w XIX w. Kazimierz Władysław Wójcicki), jednak sam gatunek właściwie się nie rozwijał; wyjątki stanowią bezpośrednie i pośrednie nawiązania do gatunku, np.: Józefa Wybickiego Kulig (1783), Cyryla Danilewskiego Gołe panny, czyli karnawał w Warszawie (1928) czy Jarosława Marka Rymkiewicza Król Mięsopust (1977).

Bibliografia

• Chemperek Dariusz, „Z chłopa król” Piotra Baryki – historia, Shakespeare i tradycja literacka, „Pamiętnik Teatralny” 2003, z. 1-2;
• Dąbrówka Andrzej, Teatr i sacrum w średniowieczu. Religia – cywilizacja – estetyka, Wrocław 2001;
• Dramaty staropolskie. Antologia, oprac. Julian Lewański, t. 1-6, Warszawa 1961;
• Grzeszczuk Stanisław, Polska literatura plebejska z przełomu XVI i XVII wieku, Kraków 1970;
• Grzeszczuk Stanisław, Wstęp, [w:] Antologia literatury sowizdrzalskiej XVI i XVII wieku, oprac. Stanisław Grzeszczuk, Wrocław 1985;
• Lewański Julian, Dramat i teatr średniowiecza i renesansu w Polsce, Warszawa 1981 [wersja cyfrowa];
• Literatura mieszczańska w Polsce od końca XVI w. do końca XVII w., oprac. Kazimierz Budzyk, Hanna Budzykowa, Julian Lewański, Warszawa 1954;
• Wójcicki Kazimierz Władysław, Stare gawędy i obrazy, t. 1, Warszawa 1840.