Hasła

Kierunek artystyczny rozwijający się od lat 60. XIX wieku w malarstwie i literaturze, od ok. 1880 przez kolejne trzy dekady silnie wpływający na dramat i inscenizację teatralną. Naturalizm w teatrze bywa postrzegany jako zjawisko graniczne Wielkiej Reformy Teatru, gdyż dowiodło dalszej nieproduktywności technik naśladowczych w teatrze i wymusiło zmianę estetyki.

Prawodawcą naturalizmu w teatrze był Émile Zola, który żądał, „by w teatrze przedstawiano nam ludzi z krwi i kości, ujętych w sposób rzeczywisty i poddanych bez oszustwa naukowej analizie. Oczekuję, że uwolni się nas od bohaterów fikcyjnych, będących symbolami cnoty bądź występku, nie przedstawiających żadnej wartości jako świadectwa człowieka. Oczekuję, że postacie będzie określać środowisko i że będą one działać według logiki faktów, połączonej z logiką ich własnego temperamentu” [Zola 1993: 228-229].

Temu sposobowi przedstawienia postaci miał towarzyszyć autentyzm sceniczny – wierne oddanie miejsca zdarzeń oraz codzienne gesty i naturalny sposób mówienia aktorów, aby widz odnosił wrażenie, że ogląda życie postaci przez przezroczystą „czwartą ścianę”. Koncepcję „konsekwentnego naturalizmu” – odrzucającą wszelkie kompozycyjne ingerencje autora (strumień zdarzeń) oraz wprowadzającą tzw. styl sekundowy (wierne naśladowanie potocznego sposobu mówienia) stworzyli w Niemczech Arno Holz i Johannes Schlaf.

Pierwszą sceną naturalistyczną był paryski Téâtre Libre André Antoine’a (1887–1896), którego repertuar stanowiły głównie adaptacje opowiadań naturalistycznych. Kolejne sceny powstały w Berlinie (Freie Bühne Otto Brahma, 1891), Londynie (Independent Theatre Jacoba Greina, 1891) i Moskwie (Teatr Artystyczny Konstantego Stanisławskiego, 1898). Repertuar tych teatrów był stosunkowo jednorodny i obejmował utwory Henrika Ibsena (Upiory, Dom lalki), Augusta Strindberga (Ojciec, Panna Julia), Gerharta Hauptmanna (Przed wschodem słońca, Hanusia, Tkacze) i Maksyma Gorkiego (Na dnie, Żywy trup).

W teatrze polskim wpływy naturalizmu łączą się przede wszystkim z Gabrielą Zapolską, która poznała w Paryżu praktykę sceniczną Antoine’a i starała się ją przyswoić zarówno jako aktorka, jak i dramatopisarka (Kaśka Kariatyda, 1895; Żabusia, 1897; Moralność pani Dulskiej, 1906; Ich czworo, 1907). Wpływy naturalizmu widoczne są także w twórczości m.in. Jana Kasprowicza, Jana Augusta Kisielewskiego, Stefana Krzywoszewskiego, Adolfa Nowaczyńskiego, Włodzimierza Perzyńskiego, Tadeusza Rittnera.

W polskiej inscenizacji i scenografii naturalizm nigdy nie osiągnął takiego stopnia autentyzmu jak za granicą; w niewielkim stopniu wywarł też wpływ na aktorstwo (Wanda Siemaszkowa, Ludwik Solski). Założony w Warszawie w 1910 przez Bolesława Gorczyńskiego Teatr Wolny wprawdzie nawiązywał nazwą do scen Antoine’a i Brahma, ale jego repertuar był bardziej eklektyczny.

Bibliografia

• Hryńczuk, Jan: Poglądy estetyczne naturalistów niemieckich, Wrocław 1968;
• Mahal, Günther: Naturalismus, München 1996 [3. wyd.];
• Matuszek, Gabriela: Naturalistyczne dramaty, Kraków 2008;
• Zola, Émile: Naturalizm w teatrze, przeł. Sławomir Świontek, [w:] O dramacie. Źródła do dziejów europejskich teorii dramatycznych, pod red. Eleonory Udalskiej, t. 2 – Od Hugo do Witkiewicza, Warszawa 1993, s. 228–231.