Hasła

Ogólna nazwa zjawisk i procesów zachodzących w teatrze europejskim pod koniec XIX i w pierwszych dekadach XX w., związanych z odrzuceniem konwencji teatru mieszczańskiego (zwłaszcza realizmu) oraz z próbami zastąpienia go nowymi formami teatralnymi. Obejmuje bardzo różnorodne poszukiwania i propozycje, zarówno realizowane w praktyce, jak i pozostające postulatami i wizjami przedstawianymi w manifestach teatralnych i projektach.

Pierwsze przejawy Wielkiej Reformy Teatru wiąże się z naturalizmem, jednak wkrótce nastąpiła ostra reakcja przeciw niemu. Artyści zaliczani do Wielkiej Reformy Teatru rozwijali teatralne przejawy symbolizmu, ekspresjonizmu i surrealizmu oraz innych nurtów awangardowych. Niezależnie od znacznych różnic w estetykach i poglądach, łączył ich postulat poddania całości przedstawienia woli wszechstronnego „artysty teatru” (pojęcie Edwarda Gordona Craiga), co sprawia, że Wielką Reformę Teatru wiąże się ze wzrostem znaczenia sztuki inscenizacji. Do jej podstawowych postulatów zalicza się: hasło reteatralizacji teatru, dążenie do wzbogacenia pozaliterackich aspektów dzieła teatralnego i zniesienia przewagi tekstu dramatycznego. Szczególne zainteresowanie budziła plastyka sceniczna, w zakresie której postulowano odrzucenie dekoracji malowanych na rzecz nowoczesnej scenografii, uznawanej za sztukę całościowego kształtowania przestrzeni teatralnej. Wiele uwagi poświęcano też muzyczności, zwłaszcza rytmowi. Ważnym elementem programu Wielkiej Reformy Teatru była zmiana metod pracy, przesunięcie akcentu z produkcji przedstawienia na rzecz procesu pracy artystycznej, często o charakterze studyjnym (por. studio teatralne) i laboratoryjnym (por. laboratorium teatralne), co wiązało się z opracowaniem nowatorskich metod treningu aktorskiego.

Pojęcie Wielkiej Reformy Teatru jest nieostre zarówno w perspektywie opisowej, jak i historycznej. Używa się go niekiedy na nazwanie wszystkich różnorodnych poszukiwań teatralnych prowadzonych przed 1939 i traktuje jako synonim awangardy teatralnej lub teatru eksperymentalnego pierwszej połowy XX w.

W znaczeniu węższym zalicza się do Wielkiej Reformy Teatru poszukiwania i próby podejmowane na przełomie stuleci i wówczas za czołowych przedstawicieli uznaje się André Antoine’a, Adolphe’a Appię, Craiga, Georga Fuchsa, Otto Brahma, Paula Forta, niekiedy także Konstantego S. Stanisławskiego. Ta nieostrość pojęcia powoduje, że jest ono bardzo problematyczne, a niektórzy badacze (np. Lech Sokół, Wojciech Dudzik), kwestionują jego przydatność i historyczną faktyczność. Ten punkt widzenia potwierdza nieużywanie terminu Wielka Reforma Teatru w terminologii historycznoteatralnej wielu krajów Europy (choć w Niemczech na przykład używany jest termin „Theaterreform um 1900”). Niezależnie od tej krytyki Wielka Reforma Teatru zajmuje w polskiej historiografii teatralnej szczególną pozycję. Zawdzięcza ją przede wszystkim Leonowi Schillerowi i jego działalności teatrologicznej (liczne eseje, Wystawa Nowoczesnego Malarstwa Scenicznego). To Schiller jest w znacznej mierze odpowiedzialny za wpisanie do grona wybitnych postaci Wielkiej Reformy Teatru Stanisława Wyspiańskiego i uczynienie go jej pionierem i patronem w Polsce (Nowy teatr w Polsce: Stanisław Wyspiański, 1909). W efekcie dramaty i pisma Wyspiańskiego (zwłaszcza tzw. „studium” o Hamlecie) uznano za niezrealizowany projekt nowej, radykalnie „zreformowanej” sceny. Podobną pozycję zajmował też Wyspiański w myśli Juliusza Osterwy, którego działalność w Reducie również bywa włączana do Wielkiej Reformy Teatru. Poza tymi dwoma artystami do jej czołowych reprezentantów w Polsce zalicza się Wilama Horzycę, Mieczysława Limanowskiego, Franciszka Siedleckiego, a niekiedy także artystów młodszego pokolenia (Wacław Radulski, Edmund Wierciński) oraz przedstawicieli awangardy.

W polskim kontekście pojęcie Wielka Reforma Teatru bardziej niż nazwą historycznego zjawiska wydaje się poręcznym terminem nadającym większą wyrazistość różnorodnym poszukiwaniom i pozwalającym na ich przeciwstawienie równie nieprecyzyjnie definiowanemu teatrowi „tradycyjnemu”. W tym znaczeniu Wielka Reforma Teatru stanowi mit teatralny i jako taki odegrała znaczącą rolę w dziejach polskiego teatru, przyczyniając się do wzmocnienia idei teatru artystycznego, zajmującego jednocześnie wysoką pozycję pod względem oddziaływania na życie zbiorowe.

Bibliografia

• Braun, Kazimierz: Wielka Reforma Teatru w Europie: ludzie – idee – zdarzenia, Wrocław 1984;
• Dudzik, Wojciech: Wielka Reforma albo (czy) nowoczesność teatru?, [w:] tegoż: Struktura w antystrukturze. Szkice o karnawale i teatrze, Warszawa 2013;
• Schiller, Leon: Na progu nowego teatru 1908–1924, oprac. Jerzy Timoszewicz, Warszawa 1978;
• Sokół, Lech: Jak wielka jest Wielka Reforma?, „Dialog” 1997, nr 5.