Hasła

Konstrukcja dramatyczna polegająca na wprowadzeniu do akcji dramatu lub przedstawienia teatralnego innego (oryginalnego lub przytoczonego) utworu dramatycznego (przedstawienia).

Zabieg taki prowadzi do podwojenia rzeczywistości scenicznej, w której ramach pojawia się swoiste odwzorowanie relacji scena – widownia, w efekcie czego publiczność na widowni ogląda jednocześnie spektakl wewnętrzny oraz proces odbioru przedstawiany przez postaci będące widzami tego spektaklu.

T. w t. początkowo był formą obrazującą barokową wizję theatrum mundi (William Shakespeare, Pedro Calderón de la Barca). W późniejszych czasach topos „teatru świata” ulega modyfikacji, przesuwając się z płaszczyzny transcendentalnej na płaszczyznę społeczną, a t. w t. staje się za

razem narzędziem refleksji na temat sztuki teatru. Podstawą tej konstrukcji są dwie właściwości strukturalne teatru, decydujące o jego specyfice: z jednej strony podwójna komunikacja – między fikcyjnymi postaciami w obrębie świata przedstawionego oraz między sceną a widownią – która dzięki włączeniu w tok akcji innej sztuki zostaje pomnożona o kolejne plany teatralnej fikcji, z drugiej – jednoczesność procesu kreacji i procesu odbioru, która w następstwie wkomponowania tych procesów w przebieg zdarzeń fabularnych staje się istotną częścią teatralnego przekazu. Przez wprowadzenie spektaklu wewnętrznego obie te cechy teatru zostają stematyzowane, co powoduje zintensyfikowanie sytuacji teatralnej, w jakiej znajduje się widz – unaocznienie jego statusu widza.

W perspektywie komunikacyjnej t. w t. jest formą refleksji metateatralnej (por. metateatr), w perspektywie filozoficznej i antropologicznej efektywnym środkiem wypowiedzi o świecie i człowieku; zwykle plany te ściśle przenikają się ze sobą. Zwielokrotnienie i relatywizacja sposobów reprezentacji stają się obrazem złożoności świata; ukazanie działań aktorskich jako elementu przedstawionej rzeczywistości pogłębia świadomość właściwego człowiekowi zmysłu gry, teatralizacji codziennych zachowań, rozmaitych procesów performatywnych – świadomość nieostrej granicy między teatrem a życiem. Figura t. w t. podważa iluzję autonomicznego istnienia świata przedstawionego w dramacie, uruchamiając grę z fikcją teatralną i narzucając dystans. Tworzy wypowiedź teatru o samym sobie – jako sztuce, zdarzeniu społecznym, instytucji; obiektywizuje autorefleksję na temat rządzących nim mechanizmów oraz zasad reprezentacji / kreacji, czyli praktyki symbolicznej teatru.

Ze względu na możliwości kształtowania dyskursu, jak również widowiska teatralnego dramatopisarze europejscy chętnie sięgali po konstrukcję t. w t., w XX w. m.in. Luigi Pirandello, Bertolt Brecht, Peter Weiss, Jean Genet, Ivo Brešan, Tom Stoppard. W dramacie polskim do charakterystycznych form opartych na zestawieniu dwóch (lub więcej) sztuk, które mogą się łączyć w różne układy o różnym stopniu zespolenia, należą: przedstawienie (Za kulisami Cypriana Kamila Norwida, Wyzwolenie i Noc listopadowa Stanisława Wyspiańskiego), próba teatralna (Jasełka moderne Ireneusza Iredyńskiego, Kopciuch Janusza Głowackiego), zestawienie odrębnych sztuk (Dwa teatry Jerzego Szaniawskiego), wstawienie (Miłość na Krymie Sławomira Mrożka).

Bibliografia

• Egan, Robert: Drama within Drama: Shakespeare’s Sense of His Art in „King Lear”, „The Winter’s Tale”, and „The Tempest”, New York – London 1975;
• Kowzan, Tadeusz: L’art en abyme, „Diogène” 1976, nr 96;
• Nelson, Robert J.: Play within a Play. The Dramatic Conception of His Art: Shakespeare to Anouilh, New York 1971;
• Schmeling, Manfred: Métathéâtre et intertexte: Aspects du théâtre dans le théâtre, Paris 1982;
• Świontek, Sławomir: Dialog, dramat, metateatr. Z problemów teorii tekstu dramatycznego, Warszawa 1999.