Eugeniusz Zamiatin
(20 stycznia 1884 Lebiadań, Rosja - 10 marca 1937 Paryż, Francja)
Był synem duchownego i pianistki. W 1902 roku, po ukończeniu gimnazjum w Woroneżu, rozpoczął studia w petersburskim Instytucie Politechnicznym na wydziale budowy okrętów. W czasie studiów współpracował z bolszewicką frakcją partii socjaldemokratycznej. Praktyki studenckie, które odbywał w stoczniach i na statkach, ułatwiały mu działalność agitacyjną. Zaangażowanie polityczne skończyło się aresztowaniem i krótkotrwałym zesłaniem.
W 1908 roku, po otrzymaniu dyplomu inżyniera, Zamiatin podjął pracę w katedrze modelowania sylwetek statków na uczelni. W tym samym roku zadebiutował jako literat, ale pierwszej publikacji nie uważał za rzecz godną uwagi. W 1911 roku powstała groteskowa, dobrze oceniona przez krytyków i czytelników, napisana w duchu gogolowskim "Opowieść prowincjonalna". Spory rozgłos przyniosła Zamiatinowi antymilitarystyczna nowela z 1913 roku "Na końcu świata" (w innym tłumaczeniu - "Gdzie diabeł mówi dobranoc"), choć jej wydanie przypłacił sprawą sądową pod zarzutem obrazy armii, a publikację skonfiskowała cenzura.
W 1916 roku wyjechał do Anglii, aby nadzorować budowę lodołamaczy dla floty rosyjskiej. Zaprojektował i kierował budową lodołamacza "Aleksandr Newskij" (później nazwanego "Lenin"). Podczas pobytu w Anglii powstało opowiadanie "Wyspiarze", które wydano w 1917 roku w Petersburgu, już po powrocie autora do Rosji. Pobyt w Wielkiej Brytanii znalazł też odzwierciedlenie w powieści "Łowca ludzi" z 1921 roku. Wróciwszy z Anglii w 1917 roku Zamiatin zrezygnował z pracy w stoczni, oddał się pisaniu i bardzo aktywnie włączył się do życia kulturalnego Petersburga. Apokaliptyczną wizję zdziczałej Rosji czasów wojny domowej zawarł w opowiadaniach "Mamaj" (1920), "Smok" (1920) i "Jaskinia" (1921). Od 1917 roku prowadził kurs techniki prozatorskiej w seminarium Domu Sztuki i kurs najnowszej literatury rosyjskiej w Instytucie Pedagogicznym im. Hercena. Był członkiem kolegium redakcyjnego "Wsiemirnoj Litieratury", członkiem zarządu Wszechrosyjskiego Związku Pisarzy, zasiadał w komitecie Domu Literatów i radzie Domu Sztuki, w sekcji Obrazów Historycznych PTO, w wydawnictwie Grżebina, redagował czasopisma "Dom Iskusstw", "Sowriemiennyj Zapad" i "Russkij Sowriemiennik". Swoje ówczesne przekonania polityczne zawarł w powieści zatytułowanej "My" (1920), która ukazała się najpierw w tłumaczeniu na angielski (1924), czeski (1927) i francuski (1929), a dopiero w 1988 roku po rosyjsku w ZSRR. ( Pierwsze rosyjskojęzyczne wydanie miało miejsce w 1952 roku w Nowym Jorku.) Powieść ta była utopijną wizją totalitarnego społeczeństwa przyszłości. Władze potraktowały ją jako szyderstwo z porewolucyjnego porządku, co stało się przyczyną gwałtownych ataków na autora.
W 1920 roku ukazał się drukiem, nie wystawiony na scenie, pierwszy dramat Zamiatina zatytułowany "Stosy św. Dominika", który pozornie dotyczył czasów hiszpańskiej inkwizycji, a w rzeczywistości piętnował totalitarną ideologię i metody terroru stosowane przez nową radziecką władzę. Atmosfera wrogości wokół Zamiatina narastała. W 1922 roku został aresztowany. Nie skorzystał wówczas z propozycji wyjazdu w ramach podjętej przez rząd Lenina decyzji o wydaleniu za granicę grupy rosyjskich filozofów i intelektualistów.
Od 1917 roku Zamiatin protestował przeciwko ograniczaniu wolności słowa. Zarówno w swojej twórczości literackiej, jak i w publikacjach teoretycznoliterackich, sprzeciwiał się wszelkim próbom narzucenia twórcom ideologicznego i estetycznego programu , a tym samym dążeniom nowej władzy do zapewnienia sobie kontroli nad sztuką. W artykule "Boję się" opublikowanym w 1921 roku przedstawił swoje obawy o dalsze losy rosyjskiej literatury: "Rzecz w tym, że prawdziwa literatura może pojawić się tylko tam, gdzie tworzą ją nie sumienni i godni zaufania urzędnicy, ale szaleńcy, pustelnicy, heretycy, marzyciele, buntownicy, sceptycy. Jeśli jednak pisarz musi być rozsądny, musi być po katolicku prawowierny, musi być doraźnie użyteczny (...) wówczas nie ma literatury z brązu, jest jedynie papierowa, gazetowa, którą czyta się dziś, a jutro zawija się w nią gliniane mydło." Tekst ukazał się w pierwszym numerze czasopisma "Dom Isskustw", które zostało ocenione bardzo krytycznie przez Anatola Łunaczarskiego. Drugi numer pisma był jednocześnie jego numerem ostatnim.
Powstała w 1925 roku "Pchła" zajmuje kluczowe miejsce w twórczości Zamiatina. Inspiracją do jej powstania było opowiadanie Mikołaja Leskowa z 1881 roku zatytułowane "Opowieść o tulskim zezowatym Mańkucie i stalowej pchle". Punktem wyjścia Leskowa z kolei było rozpowszechnione wówczas powiedzenie - "Anglicy stalową pchłę zrobili, a tulacy ją podkuli i z powrotem odesłali". W przedmowie do wydania "Mańkuta" Leskow pozwolił sobie na żart pisząc, że motyw opowiadania zaczerpnął ze starej rosyjskiej bajki. Krytycy jednak potraktowali zapewnienia pisarza serio i oskarżyli pisarza o brak oryginalności. W połowie lat 20. moskiewski MChAT, a dokładnie grupa Aleksego Dikija zbuntowana wobec naturalistycznej konwencji Stanisławskiego, zainteresowała się bajką Leskowa i zaprosiła do współpracy Zamiatina, powierzając mu przygotowanie scenicznej wersji "Mańkuta". Zamiatin stworzył oryginalną krotochwilę, którą zatytułował "Pchła", a potraktował jako próbę odtworzenia rosyjskiej komedii ludowej. Pisząc "Pchłę" czerpał z tradycji rosyjskiego teatru jarmarcznego, ludowego, obrzędowego. Zdynamizował akcję, dodał nowe postaci, uwspółcześnił język, zaostrzył wymowę, wydającej się w pierwszej chwili zabawną, a potem okazującej się tragiczną historii. Prapremiera sztuki odbyła się w lutym 1925 roku w MChAT-cie, a jesienią tego samego roku wystawił ją leningradzki Wielki Teatr Dramatyczny. Inscenizacje cieszyły się ogromnym powodzeniem, ale na mocy odgórnego zarządzenia zostały zdjęte z afisza.
Zamiatin był programowym anarchistą. Jego zdaniem światem kierują dwie przeciwstawne siły napędowe - entropia i energia. Sam był czcicielem energii rozumianej jako nieprzerwana rewolucja. Występował z tego powodu przeciw każdemu porządkowi społecznemu, traktując go jako nosiciela skostnienia i stabilizacji. W Rosji carskiej krytykował carskie rządy i ich podporę - armię rosyjską. W Rosji radzieckiej piętnował nadużycia nowej władzy, choć zarazem był jednym z najaktywniejszych organizatorów życia kulturalnego po 1917 roku. Wroga atmosfera, która gęstniała wokół jego poczynań, zakaz publikowania wszelkich utworów, niezgoda samego Zamiatina na administracyjne kierowanie sztuką skłoniły go do ponownego wyjazdu z Rosji. Dzięki wstawiennictwu Maksyma Gorkiego w 1931 roku uzyskał zgodę na emigrację i wyjechał. Osiadł w Paryżu, gdzie zmarł w 1937 roku. Na emigracji pracował jedynie nad nieukończoną powieścią "Bicz Boży".
