Artykuły

Michał Bułhakow miał niewiele ponad ćwierć wieku, bo lat 26, gdy walec rewolucji miażdżył jego dotychczasowy uładzony i spokojny świat. Byt więc na tyle młody, by z całą żarliwością odczuwać patos dziejów - i na tyle dojrzały, by rozumieć destrukcyjną siłę wojny domowej, dramat bratobójczej walki, tragiczny paradoks rewolucji.

Inteligent od pokoleń, który niedawno składał przysięgę Hipokratesa - znalazł się w medycznej służbie białogwardyjskiej. Rewolucję oglądał więc z jej najczarniejszej strony: gwałtu, cierpień, śmierci ("Niezwykłe przygody doktora"). Nienawidził jej za to, że wyzwala podłość, odkrywa niskie instynkty, demaskuje zło w obszarach dotąd nietykalnych. A wielbił, miłością dumną i gorzką. To rozdarcie wewnętrzne: fascynacja i potępienie, duma i pogardliwa ironia emanują ze wszystkich utworów Bułhakowa, nie tylko z oglądanej ostatnio na scenie nowohuckiego Teatru Ludowego "Ucieczki".

Rewolucja - temat obsesyjny - leitmotiv twórczości - pojawia się i w prozie: "Biała Gwardia", "Notatki na mankietach", "Wspomnienia doktora", "Diaboliada", i w dramacie: "Dni Turbinów", "Ucieczka", "Mieszkanie Zojki", "Purpurowa wyspa".

Rodzaj dramatu, który uprawia Bułhakow jest specyficzny. Genezą zbliżony do Norwidowych "białej tragedii" lub "czarnej komedii". Ponura ironia zastępuje element komiczny, groteska żart, a śmiech jest właściwie łkaniem błazna.

Przędnego bohaterami stoi dylemat wyboru, szarańczą się uwikłani w jakiś przymus, stają wobec rzeczywistości zagubieni niby wędrowiec bez busoli.

Bułhakow nie doczekał prapremiery "Ucieczki", choć sztuka napisana w 1927 dla MChAT-u, przygotowywana była przez ten teatr w reżyserii Niemirowicza Danczenki, ze znakomitą obsadą aktorską. W fazie prób -została wycofana z repertuaru, by dopiero po trzydziestu latach, a więc w 1958 roku, ujrzeć światła rampy. Autor zmarł w 1940...

Polskie teatry chętnie sięgają po tego autora ("Dni Turbinów", "Ucieczka", "Piłat i inni"- adaptacja powieści "Mistrz i Małgorzata"), a przedstawienia cieszą się ogromnym powodzeniem, zdobywając aplauz widowni oraz przychylność krytyki. Tak jest i w przypadku nowohuckiego spektaklu. "Ucieczka" w przekładzie Jerzego Jędrzejewicza i reżyserii Henryka Giżyckiego, stanowi doskonały sprawdzian pracy zespołu Państwowego Teatru Ludowego w Nowej Hucie. Widownia krakowska jest publicznością wyrobioną, którą dość trudno zadowolić - a mimo tego przedstawienia "Ucieczki" mają zawsze pełen komplet widzów. Spektakl (premiera we wrześniu 1985) ma więc rangę wydarzenia artystycznego.

Genezy tego należy szukać nie tylko w reżyserii (bardzo starannej) w wyrównanej grze aktorów (pierwszoplanowa obsada i występy gościnne), ale także w nośnej problematyce dramatu Bułhakowa. Drugim bowiem przewodnim motywem całej jego twórczości jest walka z tendencją zniewalania jednostki ludzkiej. Jest dążenie do niezależności moralnej, wolności osobistej. W tej walce jego bohaterowie nie zwyciężają - uciekają donikąd, w fałsz, w ułudę, w przeszłość, w obłąkanie. Nieszczęśliwi "bieżeńcy", tułacze z wyboru cierpią kochając, nienawidząc, tęskniąc.

Oglądając "Ucieczkę" nie czuje się dystansu lat dzielących od czasu, o którym opowiada. Toczy się tu bowiem dramat człowieczy, uniwersalny. Na kanwie dziejowych wydarzeń, w splocie najbardziej nieprawdopodobnych sytuacji - najważniejsze są losy człowiecze. I także nie tylko w postaci głównego bohatera. Bo jest ich wielu. W tym dramacie sumień trudno wydzielić przewodnią rolę, bo zarówno okrutny Chludow, jak pozytywny Gołubkow, sprytny Korzuchin czy pokrzywdzona Serafina, cyniczny Czarnota i zdeprawowana Lusia - wszyscy stanowią egzemplifikację postaw ludzkich, a ich konflikt z samym sobą jest konfliktem człowieczym w każdym czasie i pod każdą szerokością geograficzną.

Przedstawienie nowohuckie raz jeszcze udowadnia, że Bułhakow jest ponadczasowym, wrażliwym humanistą, świetnym diagnostą duszy ludzkiej. A inscenizacja trafnie odczytuje te jego wielkie walory. Jakże ważne również dla współczesnego widza polskiego.