Artykuły

W piętnaście lat po śmierci Tadeusza Kantora została po nim głównie legenda i kilka stereotypów. Może to zmienić wystawa, którą dziś, 15 kwietnia otworzy warszawska Zachęta.

To nie będzie standardowa monografia - twierdzi Jarosław Suchan, współkurator pokazu. Kluczem do wystawy nie jest biografia lub kalendarz osiągnięć Kantora, lecz jego koncepcje. Poszczególne części ekspozycji skupione są wokół idei, które powracały w dokonaniach twórcy. Suchan i Marek Świca (były dyrektor Ośrodku Dokumentacji Sztuki Kantora Cricoteka) wyróżnili trzy główne motywy: Awangardę, Realność i Pamięć. Wystawa utkana jest z dzieł Kantora, lecz również z dokumentacji efemerycznych działań artysty, poświęconych mu filmów, fragmentów scenografii, prac innych twórców. "Interior imaginacji" zapowiada się na swoistą wystawę-spektakl, wielopoziomowe widowisko artystyczne. Określenie "wystawa-spektakl" pojawia się tu nieprzypadkowo - dla współczesnego widza Kantor to przede wszystkim (a często wyłącznie) twórca awangardowego teatru, autor legendarnych spektakli "Umarła klasa", "Wielopole, Wielopole" czy "Niech sczezną artyści". Problem w tym, że był wybitnym reżyserem, ale sam starał się uniknąć podobnego zaszufladkowania. "Kiedy ktoś mówi, że jestem reżyserem, to się nie godzę - mawiał. - Na malarza się godzę, bo to stary termin, z kolosalną tradycją. Natomiast reżyser? Dwieście lat wszystkiego". Na zdjęciu: Dzieci w Ławkach z "Umarłej klasy" (1989) Tadeusza Kantora.

Urodził się w 1915 r. w Wielopolu Skrzyńskim, niedaleko Krakowa. Studia malarskie na krakowskiej akademii zdążył ukończyć tuż przed wybuchem II wojny światowej. Teatr zaczął tworzyć jeszcze podczas okupacji - wystawiał w prywatnych mieszkaniach, które pełniły funkcję konspiracyjnych scen. Po wojnie szybko wyrósł na jedną z najbardziej aktywnych oraz wypływowych postaci rodzimej awangardy. Przygotowywał spektakle, tworzył scenografie, malował, był współtwórcą Grupy Krakowskiej, która skupiała wielu spośród najważniejszych krajowych artystów nowoczesnych lat 40. Kiedy w 1948 r. komuniści zadekretowali w PRL socrealizm i wyklęli awangardę, Kantor zamilkł, aby wrócić na scenę z jeszcze większą energią po śmierci Stalina. - Twórca zupełnie osobnej wizji teatru, aktywny uczestnik neoawangardowych rewolucji, oryginalny teoretyk, innowator głęboko osadzony w tradycji, malarz antymalarski, happener-heretyk, ironiczny konceptualista: to tylko niektóre z jego licznych wizerunków - opowiada Jarosław Suchan.

Kantor prowokował rozwój nowych tendencji w polskiej sztuce, często grał rolę łącznika pomiędzy nową kulturą europejską a krajem izolowanym od międzynarodowego życia artystycznego.

W połowie lat 50. "przywiózł" z Paryża malarstwo informel (nurt ekspresyjnej, niegeometrycznej abstrakcji) i malarstwo materii (w którym artyści podkreślali materialny, przedmiotowy wymiar obrazu), jako pierwszy urządzał w Polsce happeningi, przez wielu krytyków uważany jest za prekursora sztuki konceptualnej i instalacji. "Komiwojażer nowinek" - pisali o Kantorze złośliwie krytycy wiatach 60. "Nieistotne są wpływy, ważne są powody!" - odpowiadał im artysta.

Nie lubił słowa "reżyser", jednak to właśnie ono najlepiej opisuje charakter wszechstronnej działalności Kantora. Autor "Umarłej klasy" reżyserował artystyczny spektakl, na który składały się różne dziedziny twórczości. Sam był jego głównym bohaterem. W charakterystycznym kapeluszu, czarnej pelerynie i szaliku wydawał się jedną z postaci własnego teatru. Zdezorientowani krytycy nigdy do końca nie wiedzieli, gdzie kończy się prawdziwy Kantor, a zaczyna artystyczna kreacja. Suchan nie ma wątpliwości, że w działaniach Kantora niemal równie ważne co twórczość było bezpośrednie oddziaływanie jego osobowości oraz animacja życia artystycznego w Polsce, inspirowanie, prowokowanie, czasem wręcz drażnienie.

To z tego zamiłowania do prowokacji wzięły się otaczające Kantora kontrowersje. Jedni traktowali go jak geniusza, inni czcili jak guru, jeszcze inni mieli go za manipulatora oraz mistrza autokreacji. Teraz możemy się przekonać, kto miał rację.