Operetka w 3 aktach; libretto (wg opowiadania Maurycego Jokaya "Saffi"): Ignaz Schnitzer.
Prapremiera: Wiedeń 24 X 1885.
Premiera polska: Warszawa 6 VII 1886.
Osoby: książę Piotr Homonay, generał; hrabia Carnero, komisarz królewski; Sandor Barinkay; Kalman Zupan, handlarz świń; Arsena, jego córka; Mirabella, guwernantka Arseny; Ottokar, jej syn; Czipra, stara Cyganka; Saffi, Cyganka; Pali i Janos, Cyganie; Cyganie, żołnierze, lud, wiedeńczycy. Akcja rozgrywa się w okolicach miejscowości Banat na Węgrzech, a także w Wiedniu, w poł. XVII w.
Akt I. Na zrujnowanych, opustoszałych włościach rodziny Barinkayów koczuje obóz cygański, a w najbliższym sąsiedztwie stoi dom wzbogaconego handlarza świń, Kalmana Żupana. Żupan ma piękną córkę, Arsenę, w której kocha się Ottokar, syn jej guwernantki. Arsena darzy go wzajemnością, ponieważ jednak wiadomo, iż Żupan nigdy nie zgodzi się na wydanie córki za biedaka, Ottokar nocami uparcie poszukuje legendarnego skarbu, zakopanego rzekomo przez zmarłego na wygnaniu wojewodę Barinkaya na terenie jego posiadłości.
Lecz oto po latach wędrówek po świecie powraca do rodzinnego majątku syn dawnego wojewody, Sandor Barinkay. Przechodził różne koleje losu, parał się różnymi zajęciami ("Wielka sława to żart"), teraz znów jest u siebie... Barinkayowi towarzyszy komisarz królewski, Carnero, oficjalnie przywracając mu prawo własności do opuszczonych ziem. Nowego dziedzica wita tajemniczą wróżbą stara Cyganka Czipra, przepowiadając rychłe wzbogacenie się i rychły ślub; przychodzi także sąsiad, Kalman Żupan, prostak ciułający pieniądze.
Żupan od dawna myślał o zagarnięciu ziemi Barinkaya; teraz wpada na pomysł, aby wydać córkę za młodego dziedzica i - zaprasza przybyłych do swego domu. A tutaj okazuje się, że guwernantka Arseny, Mirabella, jest... żoną komisarza Carnery, zaginioną przed dwudziestu laty w czasie wojny tureckiej. Carnera ze zdumieniem odnajduje ją i... dorosłego syna, Ottokara.
Arsena, zakochana w Ottokarze, przyjmuje nowego konkurenta bardzo chłodno, a gdy Barinkay oczarowany dziewczyną nie chce zrezygnować z ożenku, ona stawia mu jeden warunek;z jej urodą i majątkiem stać ją na arystokratycznego męża - wyjdzie za Barinkaya, lecz dopiero wtedy, gdy zyska on tytuł barona. Sandora i to nie zniechęca, postanawia jechać jutro do stolicy, by starać się o tytuł u cesarza. Ponieważ jednak stary obyczaj nie zezwala narzeczonemu spędzać nocy w domu swej wybranki przed formalnym ślubem, Sandor musi opuścić dom Żupana.
Spotyka Cziprę i piękną, młodą Cygankę Saffi. Wraz z nimi dostrzega też Ottokara na nocnej schadzce z Arseną. Teraz już wie, że Arsena z niego zakpiła, że kocha innego; rozgoryczony znajduje schronienie i przyjaźń w obozie Cyganów, godzi się także zostać cygańskim wojewodą, mając w tym zresztą przekorny cel. Z tytułem "barona cygańskiego" ponownie stuka do domu Żupana, twierdząc, że spełnia już warunek postawiony przez Arsenę... Żupan i jego towarzystwo przyjmują słowa Barinkaya za niemądry żart i uważają, że nie wart jest Arseny. On, nieoczekiwanie, ogłasza wtedy zupełnie inne zaręczyny - z piękną Saffi.
Następuje zamieszanie i oburzenie; grupa Żupana przyjmuje oświadczenie Barinkaya jako obraźliwy gest wobec Arseny - dochodzi do awantury, a jej przedmiotem jest najbardziej tym wszystkim zaskoczona, ale i bardzo szczęśliwa Saffi. Między ludźmi Żupana a Cyganami wywiązuje się bójka...
Akt II. Nazajutrz w obozie cygańskim Barinkay budzi się już jako cygański baron i - narzeczony Saffi. Czipra opowiada Sandorowi sen: duch jego ojca wskazał jej miejsce ukrycia legendarnego skarbu tureckiego. Barinkay uważa wprawdzie, że najcenniejszy skarb już pozyskał - w osobie Saffi - ale ostatecznie idzie za wskazaniami Czipry i odnajduje zakopane bogactwo. Sandor, Saffi i Czipra chowają skrzynie z kosztownościami w namiocie Barinkaya; do obozu przychodzi Żupan, taszcząc worki ze srebrem: chce odkupić od Barinkaya jego ziemie. Sandor odmawia sprzedaży; odnalazł skarb swego ojca, jest teraz bogaty i - ma żonę, zamierza więc zamieszkać w swych posiadłościach.
Carnero, obecnie poplecznik Żupana zamierza zarekwirować skarb i zaaresztować Sandora pod zarzutem nielegalnego związku z Saffi, lecz oto - na czele oddziału huzarów przybywa właśnie książę Homonay, werbując ochotników na wojnę w Hiszpanii. Potrzebuje i ludzi, i złota, Barinkay zgłasza się do służby i przekazuje na potrzeby armii cały skarb ojcowski.
Przy okazji książę wciela też do wojska Żupana i - mimo protestów świniarza - zabiera jego worki ze srebrem. Zarządza również, aby panie odwieziono do Wiednia; tam będą bezpiecznie i wygodnie oczekiwać na powrót mężów i ojców.
Arsena i jej guwernantka, pani Carnero, nie mają ochoty jechać razem z Saffi, "cygańską przybłędą". Wtedy jednak, zabiera głos Czipra, jej rzekoma matka. Wyjawia, że Saffi wcale nie jest Cyganką, to - księżniczka! Okazuje stosowne dokumenty. Książę zresztą sam wiedział, że córka ostatniego z panów tej prowincji żyje od lat wśród Cyganów; pocałunkiem w rękę uznaje jej powrót do książęcego tytułu.
Zatem - ślub Barinkaya jest nieważny; teraz on czuje się niższy stanem, niegodny jej ręki: "Małą Cygankę mogłem wiązać słowem, przed damą - muszę skłonić głowę!... Zapomnij, pani, i bywaj mi zdrowa!". Odchodzi do szeregów księcia.
Akt III. W Wiedniu Carnero wraz z kobietami oczekują powrotu zwycięskich oddziałów księcia. Huzarzy wreszcie nadchodzą; pierwszy - oczywiście Żupan. W nagrodę za jego udział w walkach książę mianuje go... dożywotnim dostawcą wieprzowiny dla armii. Ottokar, który odziedziczy majątek po komisarzu, właśnie zdymisjonowanym ze względu na podeszły wiek Carnerze - otrzymuje rękę Arseny. A Barinkay? W uznaniu szczególnego bohaterstwa w bitwach i jego poświęcenia książę przyznaje Sandorowi tytuł barona, zwrot wszelkich majętności, order i - co najważniejsze - rękę zakochanej w nim księżniczki Saffi.
Bezpośredni wpływ na powstanie "Barona" miała trzecia żona Straussa, Adela. Za jej namową Strauss podczas pobytu w Budapeszcie nawiązał kontakt z Maurycym Jokayem (1825-1904) i uzyskał od niego nowelkę pt. "Saffi" na temat ewentualnego libretta. Za jej namową zgodził się także (po sporych wahaniach) podpisać kontrakt ze wskazanym przez Jokaya librecistą Schnitzerem i komponować... operę. "Baron cygański" pisany był przez Straussa z myślą o Hofoper i tylko wskutek kontaktów Schnitzera z Theater an der Wien, nawiązanych poza plecami kompozytora i stawiających go później wobec faktów dokonanych, trafił ostatecznie - ku początkowemu rozgoryczeniu Straussa - na scenę operetkową. Tak czy inaczej, premiera - w przeddzień 60. urodzin kompozytora - stalą się pełnym triumfem, a dla Straussa miała tym większe znaczenie, iż krytycy odczytali jego intencje i zaakceptowali je. Max Kalbeck napisał m.in.: "Pierwszy akt "Barona cygańskiego" i połowa aktu drugiego niewiele tylko wymagają zmian i adaptacji, by tak jak są, można je przenieść z Theater an der Wien do Hofoper". Ale i dla samego gatunku operetki miał "Baron" ogromne znaczenie. Właśnie tutaj Strauss wprowadził po raz pierwszy na scenę to cygańsko-węgierskie "milieu", które potem przyniosło szereg świetnych osiągnięć w okresie późnej operetki wiedeńskiej - od Leharowskiej "Cygańskiej miłości", po Kalmanowską "Hrabinę Maricę..." Do najpopularniejszych melodii "Barona" należą: aria Sandora "Wielka sława to żart", błyskotliwy walc "Ach, co za blask", a także kuplety Żupana i cygańskie pieśni Saffi. Jako Saffi debiutowała (po raz wtóry) w Warszawie Lucyna Messal (1909) i od tej partii rozpoczęła się jej kariera. Libretto tłumaczyła Krystyna Chudowolska.
Źródło: Przewodnik Operetkowy Lucjan Kydryński, PWM 1994
Ukryj streszczenie
