Duch róży
(Le Spectre de la rose)
Balet w 1 akcie. Libretto: Jean-Louis Vaudoyer (wg czterowiersza Theophile'a Gautier "Loin du bal"); muzyka: Carl Maria Weber "Zaproszenie do tańca" ("Die Aufforderung zum Tanz"), instrumentacja: Hector Berlioz; choreografia: Michaił Fokin (Conrad Drzewiecki wg Fokina); scenografia: Leon Bakst (Barbara Wolniewicz).
Prapremiera: Monte Carlo 19 IV 1911, Theatre de Monte Carlo, Balety Rosyjskie Diagilewa.
Premiera polska jako "Zaproszenie do tańca": Poznań 13 XI 1965, Opera im. S. Moniuszki.
Osoby: młoda dziewczyna - Tamara Karsawina (Anna Deręgowska); Duch róży - Wacław Niżyński (Edmund Koprucki).
Scena przedstawia skromną panieńską sypialnię z oszklonymi drzwiami otwartymi na ogród pogrążony w nocnym mroku. Do sypialni wchodzi młoda dziewczyna w balowej sukni, tuląc do piersi ofiarowaną jej na balu różę. Kwiat przypomina jej kogoś, kogo być może pokochała pierwszą miłością. Rozmarzona, a jednocześnie bardzo zmęczona, usadawia się wygodnie w fotelu i od razu zasypia; róża wypada z dłoni. Przez otwarte okno, jakby niesiony podmuchem wiatru, zjawia się Duch róży, półkwiat, półczłowiek. Tańcząc, muska lekko rękę śpiącej dziewczyny. Ona zaś odpowiada we śnie na to wezwanie - wstaje i pozwala się unieść w upojnym walcu. Lecz sen nie trwa długo. Duch róży odprowadza dziewczynę na fotel, składa lekki pocałunek na jej czole i wraz z pojawieniem się pierwszych promieni słońca znika w ogrodzie. Dziewczyna budzi się, a gdy podnosi różę, wraca wspomnienie sennego marzenia. Z uśmiechem tuli do serca kwiat.
Miniatura baletowa "Duch róży" to klasyczne pas de deux skomponowane w stylu romantycznym. Romantyczny utwór Webera w rozbudowanej formie walca, napisany na dwa fortepiany, został w 1843 zinstrumentowany na orkiestrę przez Berlioza i miał stanowić tło sceny baletowej w operze "Wolny strzelec" Webera, granej wówczas w Operze Paryskiej. Wiele lat później, gdy francuski poeta Vaudoyer poddał Diagilewowi myśl stworzenia baletu o nastroju romantycznej poezji Gautiera, wybór ich padł na ten właśnie utwór. I tak trzy tematy melodyczne walca sugerują w balecie wspomnienia dziewczyny z balu i marzenia o tym, kto ofiarował jej różę, a taniec z senną zjawą jest tylko mglistą ich reminiscencją. Najprostszymi pozami i pas tańca klasycznego, bez zbędnej gestykulacji i pantomimy, Fokin ukazał pełen wdzięku sen młodej, niewinnej dziewczyny. Jedynym popisowym momentem był sławny skok Niżyńskiego przez okno. W wykonaniu Karsawiny i Niżyńskiego balet ten budził zawsze szczery zachwyt widowni, lecz późniejsze jego rekonstrukcje w innej obsadzie nie miały już tej siły oddziaływania, obnażając banalność tematu i ckliwość nastroju.
W Polsce notujemy tylko jedną rekonstrukcję Fokinowskiego "Le Spectre de la rose", zrealizowaną przez R. Kuzniecową na scenie kameralnej warszawskiego Teatru Wielkiego 23 XI 1975; tańczyli ją E. Głowacka i I. Wiśniewski.
"Ducha róży" ze zmienionym tytułem: "Geniusz róży", wystawił w warszawskim teatrze Nowości w 1913 E. Kuryło i 19 XII tegoż roku balet tańczony był wraz z "Preludium" F. Liszta i baletem "Sylwia" w Teatrze Wielkim na bezpłatnym przedstawieniu popołudniowym dla młodzieży szkolnej, nie wszedł jednak do stałego repertuaru Opery.
Balet wystawiany był też pod innymi tytułami, np. "Widmo róży"; pt. "Zaproszenie do tańca" przygotował go P. Zajlich dla zespołu A. Pawłowej w czasie jej występów w Londynie w 1913. "Ducha róży" wystawił też S. Lifar w Operze Paryskiej w 1931, tańcząc rolę tytułową obok O. Spiesiwcewej. Realizowano go także kilkakrotnie w Londynie, rekonstruując układ Fokina, 4 III 1932, Vic-Wells Ballet, wznowienie w nowych dek. R. Whistlera 1 II 1944, z M. Fonteyn i A. Rassinem, w 1956 London's Festival Ballet, sc. J. Bailey, w obs. B. Wright i J. Gilpin, 3 VI 1967 M. Liepa odtworzył choreografię Fokina dla Teatru Wielkiego w Moskwie, sc. W. Ryndin, tańcząc Ducha róży z N. Biessmiertnową.
"Duch róży" należy bowiem do tych nielicznych już baletów Fokina, które przetrwały w jego układzie i pojawiają się nadal, aczkolwiek coraz rzadziej, na różnych scenach, jak np. w filii The Royal Ballet w Londynie, 1972, sol. M. Barbieri i D. Kelly, w Operze Budapeszteńskiej, 1975, sol. A. Orosz i I. Dózsa, w Operze Hamburskiej, 1975, sol. L. Seymour i M. Barysznikow, w Het Nationale Ballet, 1979, sol. L. Benedict i C. Farha, w berlińskiej Staatsoper, 1982, sol. M. Lubitz i B. Dreyer.
Do tego samego walca CM. Webera M. Bejart skomponował również duet "Le Spectre de la rose" dla sławnej murzyńskiej tancerki J. Jamison (Dziewczyna), której towarzyszył P. Touron (Śmierć); premiera odbyła się w brukselskim Theatre de la Monnaie 3 X 1978.
W II połowie XX w. powstało wiele tego typu duetów baletowych, stanowiących zamkniętą, samowystarczalną formę; spośród nich na uwagę zasługują oprócz "Le jeune homme et la mort" (zob. "Concerto barocco", "Passacaglia c-moll" - balety do muz. J.S. Bacha) i "Popołudnia Fauna" Robbinsa (zob. "Popołudnie Fauna" II): "Grand Pas Classique", do muz. D. Aubera, chor. V. Gsowski, Paryż 12 XI 1949, Theatre des Champs-Elysees, wyk. Y. Chauvire i W. Skuratow; pokazane w Polsce przez Ballet Nacional de Cuba pt. "Pas de deux classique" w październiku 1972. Wznowione też w 1972 w American Ballet Theatre, w obs. C. Gregory i T. Kivitt.
"Adam i Ewa", muz. H. Rosenberg: "Concerto per orchestra d'archi", premiera pt. "Eden", chor. B. Cullberg, sc. P. Falk, 19 X 1961, American Ballet Theatre, wznowienie w 1968 przez Cullbergbaletten i przekazane Teatrowi Wielkiemu w Warszawie, sc. W. Wigura, 13 IV 1975, wyk. B. Rajska i M. Gniewaszewski.
"Ricercare", muz. M. Seter, chor. G. Tetley, kost. R. Ter-Arutunian, Nowy Jork 15 1 1966, Lincoln Center, wyk. M. Hinkson i S. Douglas. Źródłem inspiracji stała się dawna włoska forma muzyczna ricercar (poszukiwanie): kobieta i mężczyzna nie ustają we wspólnym, wzmocnionym więzią uczuciową, poszukiwaniu nieosiągalnego ideału. "Ricercare" przejął w 1967 Ballet Rambert, wznowił go w 1970 i umieścił w programie swych występów w Polsce V 1972.
"Webern", op. 5, muz. A. Webem, 5 utworów na kwartet smyczkowy, chor. M. Bejart, Bruksela 26 III 1966, Theatre de la Monnaie, wyk. M.-C. Carrie i J. Donn; lęk przed samotnością zbliża i oddala dwoje ludzi, lecz ich przelotne spotkania nie prowadzą do nawiązania bliskiego kontaktu duchowego. Duet ten wszedł do repertuaru Opery Paryskiej, 1967, wyk. J. Rayet i J.-P. Bonnefous, Baletu Opery w Budapeszcie 1973, wyk. M. Metzger i V. Rona, London Festival Ballet 1973, wyk. M. Giełgud i P. Breuer, Stadtische Oper w Berlinie 1977, wyk. K. Csarnoy i D. Lommel, Moskiewskiego Baletu Klasycznego 1982, wyk. G. Szlapina i A. Gorbacewicz.
"La Mer" ("Morze"), muz. C. Debussy, chor. T. Schilling, sc. E. Geisler, Berlin 5 IV 1969, Staatsoper, wyk. H. Bey i R. Gawlik: radosne spotkanie zakochanej pary na pustej plaży; silna fala porywa dziewczynę, chłopiec ją ratuje i znów nic nie zakłóca ich szczęścia. Duet ten przekazał T. Schilling Polskiemu Teatrowi Tańca w Poznaniu, 26 X 1975, gdzie tańczyli go E. Owczarek i R. Węgrzynek; w 1976 włączyła "La Mer" do repertuaru Opera w Wiedniu, wyk. L. Scheuermann i M. Birkmeyer.
"Pieśń wędrownego towarzysza", muz. G. Mahler, cykl pieśni "Lieder eines fahrenden Gesellen", pod francuskim tytułem "Le Cham du compagnon errata", chor. M. Bejart, Bruksela 11 III 1971, sala "Forest National": wędrówka przez życie młodego człowieka (R. Nuriejew), któremu towarzyszy alter ego (P. Bortoluzzi), kontrolujący młodzieńcze reakcje.
"Twilight" ("Zmierzch"), muz. J. Cage, utwór fortepianowy "Perilous Night", chor. H. van Manen, sc. J.-P. Vroom, Amsterdam 20 VI 1972, wyk. A. Radius i H. Ebbelaar: postawy, zachowania i reakcje współczesnej młodzieży w kontaktach chłopca z dziewczyną; ta sama holenderska para solistów zaprezentowała polskiej publiczności "Twilight" w maju 1976. Wszedł on również do repertuaru filii The Royal Ballet w Londynie 1973, wyk. P. Ruanna i P. Ciarkę, do repertuaru Stuttgarter Ballett 1982, wyk. M. Haydee i R. Cragun.
"Muńecos" ("Lalki"), muz. R. Egues, chor. A. Mendez, sc. S. Fernandez, Tokio 6 II 1978 (w ramach Międzynarodowego Konkursu Baletowego), wyk. C. Martinez i F. Jhones: kubańska laleczka i ołowiany żołnierzyk budzą się w świetle księżyca do życia i miłości, lecz magiczna siła księżyca przemija, pozostaje tylko smutek i żal. Duet ten wszedł do repertuaru Ballet Nacional de Cuba. A. Mendez wystawił go w Teatrze Wielkim w Warszawie 30 III 1980, sc. L. Jankowska, wyk. K. Akucewicz i Ł. Gruziel, oraz w Operze Budapeszteńskiej 20 XII 1981, wyk. M. Metzger i S. Erdelyi.
Jako ciekawostkę wymienić jeszcze należy duet "Legenda" ("Legende") skomponowany przez J. Cranko do "Legendy" H. Wieniawskiego i wykonany przez solistów Stuttgarter Ballett - M. Haydee i R. Craguna w Operze Monachijskiej 11 III 1972.
Źródło: Przewodnik Baletowy Irena Turska, PWM 1997
Ukryj streszczenie
