Autor: Witold Rudziński
Prapremiera: 30 czerwca 1974
Opera w 4 częściach; libretto: Krystyna Berwińska i Wanda Wróblewska wg powieści Władysława Reymonta.
Prapremiera: Warszawa 30 VI 1974.
Osoby: Hanka - sopran; Jagna - sopran; Dominikowa, jej matka - mezzosopran; Agata - alt; Jagustynka - sopran; Ulisia - mezzosopran; Organiścina - sopran; Boryna - bas; Antek, jego syn - baryton; Szymon - tenor; Mateusz - bas; Wójt - baryton; Jambroży - tenor; Jaś, kleryk - baryton; gospodarze, komornicy, goście weselni, ludzie dworscy.
Akcja rozgrywa się we wsi Lipce w XIX wieku.
Część I (Jesień). Obraz 1. Komornicy kopią kartofle na polu Boryny, najbogatszego gospodarza we wsi. Hanka, żona młodego Antka Boryny, pogania ludzi do pracy. Wieśniacy zastanawiają się, czy stary Boryna odda gospodarstwo synowi, czy też może po raz trzeci ożeni się. Antek zaleca się do Jagny, najładniejszej dziewczyny w Lipcach.
Obraz 2. Kobiety spotykają się przy studni. Plotkują o Jagnie, z którą ma ożenić się Boryna. Młody gospodarz Mateusz, któremu podoba się Jagna zostaje odprawiony przez Dominikowa, która oświadcza, że wyda córkę za bogatego Borynę. Tymczasem Hanka i Antek dowiedzieli się, że ojciec, krzywdząc ich, zapisał Jagnie część gruntów. Dochodzi do awantury - Boryna wypędza syna z żoną z domu.
Obraz 3. W dzień zaduszny chłopi odwiedzają cmentarz. Stary Szymon prowadzi pastuszka Witka na groby powstańców z 1863 roku i opowiada mu o powstaniu.
Obraz 4. Cała wieś (prócz Antka i Hanki) bawi się na hucznym weselu Boryny z Jagną. Podczas zabawy Mateusz oskarża Wójta o zbytnie zaprzedanie dworowi, a Jagna dowiaduje się, że Jaś, młodziutki syn organisty, ma zostać księdzem.
Część II (Zima). Obraz 1. Hanka, doprowadzona nędzą do rozpaczy, namawia Antka, żeby najął się do pracy. Antek jednak odmawia.
Obraz 2. Hanka wraz z innymi biedakami zbiera w lesie chrust na opał. Dowiaduje się od nich, że Antek zdradza ją z Jagną.
Obraz 3. Podczas zabawy w karczmie złośliwe docinki Jagustynki i Jambrożego budzą w Borynie podejrzenia, że Jagna nie jest mu wierna. Przychodzi Mateusz z wieścią o sprzedaży przez dziedzica ziemi i lasu na wyrąb Niemcom. Chłopi postanawiają bronić swoich praw. Do karczmy wchodzi Antek i zaprasza Jagnę do tańca. Tańczą w miłosnym zapamiętaniu. Stary Boryna rozdziela ich i grozi synowi.
Obraz 4. Nocą Jagna spotyka się z Antkiem. Wyznają sobie miłość i ukrywają się w brogu zboża, lecz śledzący ich Boryna podpala bróg.
Obraz 5. Antek czatuje na Jagnę przed domem ojca. Widzi, że stary Boryna daje Hance żywność. Antek każe żonie zwrócić dary, ale Hanka już nie chce go słuchać. Ludzie wracający z kościoła omijają ze zgrozą Antka, oskarżając go o rozpustę i podpalenie dobytku Boryny. Niesłuszne zarzuty wzmagają nienawiść syna do ojca. Jagna także odwraca się od Antka.
Obraz 6. Chłopi walczą z dworskimi ludźmi wyrąbującymi las. Podczas walki Gajowy ciężko rani Borynę. Antek w odwecie zabija Gajowego. Teraz dopiero następuje pojednanie ojca z synem.
Część III (Wiosna). Obraz 1. W polu pracują same kobiety, bowiem wszyscy mężczyźni zostali po leśnej walce uwięzieni, a Boryna dotąd nie odzyskał sił. Jagna teraz czuje już tylko niechęć i odrazę do chorego męża. Wymawia matce, że unieszczęśliwiła ją dla majątku. W gospodarstwie Boryny objęła teraz rządy Hanka. Między nią i Jagną narasta nienawiść. Tymczasem Boryna odzyskuje na chwilę świadomość i wyjawia Hance, gdzie ukryte są pieniądze. Każe jej za wszelką cenę ratować uwięzionego Antka.
Obraz 2. Jagnie coraz bardziej dokucza samotność i nieokreślona tęsknota. Niezaspokojone jej pragnienia wykorzystuje Wójt. Jambroży przynosi wiadomość o powrocie chłopów z więzienia. W ogólnej radości nie biorą udziału tylko Hanka i Jagna, gdyż Antka nie zwolniono z aresztu.
Obraz 3. Nocą półprzytomny Boryna wychodzi w pole i umiera na ukochanej ziemi.
Część IV (Lato). Obraz 1. Hanka doczekała się wreszcie powrotu Antka z więzienia, który po przejęciu ojcowizny stał się pierwszym gospodarzem we wsi.
Obraz 2. Chłopi cieszą się zwycięstwem w walce z dworem; dziedzic nie sprzeda już Niemcom ziemi, którą otrzyma wieś. Okazuje się jednak, że tylko bogaci skorzystają na tym dobrze... Antek próbuje znów zalecać się do Jagny, lecz ta już go nie chce, zakochana w Jasiu - młodym kleryku.
Obraz 3. Jaś przyjeżdża na lato do wsi i spotyka się z Jagną. Dominikowa ostrzega córkę przed gniewem wsi z powodu jej amorów z przyszłym księdzem. Ponadto Wójt został aresztowany za kradzież gromadzkich pieniędzy, a ludzie gadają, że kradł dla Jagny. Nie pomagają rady Dominikowej, aby Jagna wyszła za Mateusza. Ta myśli tylko o Jasiu i rozpacza, że już go więcej nie zobaczy.
Obraz 4. Gromada podburzona przez Organiścinę postanawia wygnać Jagnę ze wsi. Mateusz próbuje daremnie Jagny bronić, zaś Antek umywa ręce od całej sprawy. Żądny zemsty tłum kamienuje Jagnę i wypędza ze wsi. Lecz oto rozpoczynają się żniwa; trwa odwieczny kołowrót przyrody.
Zasadnicza treść wielkiej powieści Reymonta to przepiękna apoteoza odwiecznego "kołowrotu przyrody", w który wplatają się losy wiejskiej gromady - ludzkie sprawy, konflikty i namiętności. Dwie te odmienne, a przecież w przedziwną jedność zrośnięte warstwy powieści Reymonta zapragnął Rudziński oddać środkami, jakimi rozporządza teatr muzyczny oraz warsztat współczesnego kompozytora.
Majestatyczny cykl następujących po sobie w nieodmiennym porządku pór roku symbolizowany jest przez szeroko rozbudowane chóry, które wypełniają blisko trzecią część dzieła i należąc do jego najlepszych partii, nadają całości charakter po trosze oratoryjny. Środki wyrazu i kompozytorskiej techniki, jakimi posługuje się Rudziński w "Chłopach", są bogate i różnorodne - od prostych intonacji bądź figur rytmicznych wywiedzionych z muzyki ludowej, poprzez szerzej rozbudowane ariosa i monologi, aż do skomplikowanych konstrukcji polifonicznych (ciekawa jest tu zwłaszcza scena bitwy o las z kunsztownym kanonem rozwijanym przy użyciu ogromnie rozbudowanego aparatu perkusyjnego).
Źródło: Przewodnik Operowy Józef Kański, PWM 1997