Przedstawienia

OBRAZ PIERWSZY
Jarmark zapustny na jednym z placów w Petersburgu

Po placu przechadza się różnobarwny tłum. Ludzie śmie­ją się, tańczą, stroją żarty i figle. W pewnej chwili tłum rozstępuje się przed grupą woźniców kroczących dziarsko przy dźwiękach harmonijki ustnej; za nimi przy akompa­niamencie katarynki wchodzą uliczne tancerki. Nagle z wnętrza środkowej budy w głębi sceny wynurzają się dwaj dobosze, którzy ogłaszają rozpoczęcie widowiska. Kuglarz odsuwa kurtynę, odsłaniając trzy komórki; w każ­dej z nich znajduje się groteskowa postać kukiełki: Maur, Balerina i Pietruszka. Na dany przez Kuglarza znak ku­kiełki zaczynają tańczyć, po czym wychodzą z budy na plac. Tłum wita je gorąco. W krótkiej pantomimie Baleri­na zbliża się do Maura. Pietruszka go odpędza. Nagle ku­kiełki osuwają się na ziemię i wszystko pogrąża się w ciemnościach.

OBRAZ DRUGI
Izdebka Pietruszki

Drzwi otwierają się gwałtownie i Pietruszka, wrzucony brutalnie przez Kuglarza, wpada do wnętrza. Daremnie stara się umknąć z tego więzienia. Po chwili znów otwie­rają się drzwi i wchodzi Balerina. W oczach Pietruszki jest ona osobą niezwykłej piękności. Pietruszka chce okazać jej swój zachwyt, popisując się zręcznymi skokami, lecz spo­tyka się z chłodnym przyjęciem. Balerina odchodzi. Pietruszka znów usiłuje znaleźć jakiś sposób ucieczki, buntuje się przeciwko swemu losowi poniewieranej kukiełki, ale daremnie uderza głową o ściany. Zmęczony pada na zie­mię.

OBRAZ TRZECI
Komnata Maura

Maur leży na łożu, bawiąc się orzechem kokosowym. W pewnym momencie stacza się z łoża na ziemię i usiłuje szablą rozłupać orzech; gdy mu się to nie udaje, dochodzi do przekonania, że orzech może być fetyszem, modli się więc do niego. Tymczasem otwierają się drzwi i wchodzi Balerina z dziecinną trąbką, przy której dźwiękach zaczy­na tańczyć. Maur upuszcza orzech i patrzy z zachwytem na tancerkę. Nagle chwyta ją w objęcia, lecz w tej samej chwili zjawia się Pietruszka. Maur wyrzuca go za drzwi kopniakiem. Pewny już zwycięstwa, śmiało zaleca się do Baleriny.

OBRAZ CZWARTY
Plac miejski o zmierzchu

Uczestnicy zabawy zbierają się już do odejścia. Kilku woźniców zaprasza jeszcze do tańca niańki, lecz sprzeci­wiają się temu ich chlebodawczynie. Niańki zmuszone są więc tańczyć ze sobą. Uwagę tłumu przyciągają nowi przy­bysze: niedźwiednik z niedźwiedziem i kupiec z Cyganka­mi. Woźnice rozpoczynają skoczny taniec, do którego przy­łączają się dziewczęta. Taniec zostaje przerwany wejściem grupy wesołków, kryjących twarze pod groteskowymi ma­skami. Scena pogrąża się coraz bardziej w mroku. Nagle z budy, w której mieszkają kukiełki, dobiega jakiś hałas. Wśród gwałtownych wstrząsów kurtyny wyskakuje z budy Pietruszka, a za nim Maur ze wzniesioną szablą i Balerina. Jednym cięciem szabli Maur powala Pietruszkę na ziemię i ucieka, za nim wybiega Balerina. Wokół Pietruszki gro­madzi się tłum, zjawia się wezwany strażnik. Sprowadza on Kuglarza, który podnosi martwe ciało, wskazując na jego sztywny korpus i drewniane członki. Z uczuciem ulgi tłum rozchodzi się do domów. Kuglarz ciągnie za sobą po ziemi bezużyteczną już kukiełkę.
Nagle na szczycie budy ukazuje się duch Pietruszki, wy­zwolony przez śmierć. Przerażony Kuglarz porzuca kukieł­kę i ucieka.

Pietruszka
Burleska w 1 akcie, 4 obrazach. Libretto: Igor Strawiński i Alexandre Benois; muzyka: Igor Strawiński; choreografia: Michaił Fokin (Piotr Zajlich); scenografia: Alexandre Benois (Józef Wodyński).
Prapremiera: Paryż 13 VI 1911, Theatre du Chatelet, Balety Rosyjskie Diagilewa.
Premiera polska: Warszawa 5 V 1926, Teatr Wielki.
Osoby: Pietruszka, kukiełka z wędrownego teatrzyku - Wacław Niżyński (Irena Szymańska jako travestie); Balerina, kukiełka - Tamara Karsawina (Halina Szmolcówna); Maur, kukiełka - Aleksandr Orłow (Sylwin Baliszewski); Czaro­dziej, właściciel teatrzyku kukiełek - Enrico Cecchetti (Stanisław Kostecki); Cyganki, dwie uliczne tancerki, kataryniarze, woźnice, niańki, niedźwiednik, niedźwiedź, diabły, policjanci, chłopi, mieszczanie i mieszczanki, dzieci, handlarze, przekupki.
Rzecz dzieje się na placu Admiralicji w Petersburgu w ostatnich dniach karnawału 1830 r.
Obraz 1. W słoneczny zimowy dzień na placu bawi się wesoło różnokolorowy tłum, w którym przewijają się bogaci kupcy i pijani chłopi, niańki z dziećmi i kumoszki. Wszyscy z zaintere­sowaniem spoglądają na zasłoniętą jeszcze kurtynę wędrownego teatrzyku kukiełek. Uwagę tłumu odwraca rywalizacja dwóch ulicznych tancerek, występujących przy dźwiękach dwóch kata­rynek, po czym znów rozpoczyna się wesoła zabawa. Nagle przy warkocie bębna ukazuje się w szparze kurtyny głowa Czarodzieja; wszyscy zamierają w oczekiwaniu. Czarodziej wychodzi zza kurtyny i gra na flecie, a na ten znak rozsuwa się zasłona, ukazując trzy nieruchome kukiełki: Balerinę, Pietruszkę i Mau­ra. Cała trójka tańczy taniec rosyjski, przy czym głupawy Maur zaleca się do Baleriny, a zakochany w niej Pietruszka atakuje rywala. Zaczyna się ściemniać i tłum powoli rozchodzi się. Na znak Czarodzieja kukiełki zamierają w bezruchu.
Obraz 2. Izdebka Pietruszki. Pietruszka, brutalnie wtrącony przez Czarodzieja do przeznaczonej dlań komórki w budzie teatrzyku, daremnie usiłuje wydostać się ze swego więzienia, szamoce się i cierpi. Gdy do izdebki wchodzi Balerina, Pietruszka wita ją uradowany i stara się zdobyć jej względy (taniec Pietruszki). Ale obojętność Baleriny doprowadza go do rozpa­czy. Po jej wyjściu wali pięściami w ściany komórki.
Obraz 3. Izdebka Maura. W sąsiedniej komórce leży na łóżku zadowolony z siebie i ze swego losu Maur i bawi się orzechem kokosowym. Balerina odwiedza z kolei Maura (taniec Baleriny) i pozwala mu zalecać się do siebie (taniec Maura). Gdy Maur ciągnie ją w stronę swego legowiska, rozlega się gwał­towne stukanie do drzwi. To Pietruszka śpieszy na pomoc Balerinie, rzuca się na swego rywala, który kopniakiem wyrzuca go za drzwi i powraca do Baleriny.
Obraz 4. Jarmark na placu. Tłum bawi się wesoło, nie zwracając już uwagi na pusty, ciemny teatrzyk. Tańczą niańki, niedźwiedź pokazuje sztuki, popisują się tańcem Cyganki, potem woźnice, diabły i inne maski karnawałowe. Nagle w teatrzyku słychać hałas. Zza kurtyny wyskakuje Pietruszka, uciekający przed Maurem, który goni go z szablą w ręku. Maur jednym cięciem szabli zabija Pietruszkę. Przerażony tłum przywołuje policjantów. Zjawia się też Czarodziej i wyjaśnia nieporozu­mienie, potrząsając martwą kukłą, która nie była przecież żywym człowiekiem. Tłum rozchodzi się, na opustoszałym placu pozostaje tylko Czarodziej. I wtedy na szczycie budy ukazuje się duch Pietruszki, wygrażający pięścią swemu prześladow­cy.
"Pietruszka" należy do rzędu najznakomitszych baletów I połowy XX w. Pomysł jego wywodzi się z ludowych widowisk rosyj­skich, ze starych tradycji występów wędrownych artystów, skomorochów. Centralną postacią tych jarmarcznych widowisk był Pietruszka (rosyjskie zdrobnienie imienia Piotr), postać zbliżona do francuskiego i włoskiego Poliszynela (Pulcinelli). Autorzy baletu obdarzyli jednak tę groteskową kukiełkę duszą ludzką, nieszczęśliwą, krzywdzoną, upokarzaną i pogardzaną, zdolną do miłości i cierpienia. Dramat Pietruszki urasta więc do rangi symbolu ludzkiej krzywdy, buntu ciemiężonych przeciwko ciemiężycielom. Prosta, nieskomplikowana intryga, podana w formie burleski, rozgrywa się w realiach zapustnego jarmarku, którego rubaszną atmosferę podkreśla muzyka. Jest ona w najdrobniejszych szczegółach związana z akcją i dramatycznymi przeżyciami bohatera, pełna prostoty, a nawet wyrafinowanej naiwności, oparta na prymitywnych tematach ulicznych piose­nek czy katarynkowych melodyjek oraz na motywach rosyjskich tańców ludowych. Cechuje ją żywa rytmika o wciąż zmieniają­cym się metrum i zmiennych akcentach. Partytura "Pietruszki" stała się wzorem muzyki baletowej, łącząc różnorodne elementy w jednolitą, ciągłą i zwartą konstrukcję. Ze współpracy Strawińskiego, Fokina i Benois zrodziło się wybitne dzieło bale­towe, którego wszystkie składniki komponują się w harmonijną całość.
"Pietruszka" stał się najpopularniejszym baletem Strawińskiego. Wystawiany był w wielu teatrach na całym świecie, wznawiany przez samego Fokina lub przez innych choreografów wg oryginalnej wersji, rzadziej w nowych wersjach. Oto najważniej­sze wznowienia wersji Fokinowskiej: Piotrogród 20 XI 1920, Teatr Mały - L. Leontiew w roli Pietruszki, Moskwa 6 II 1921, Teatr Wielki - W. Smolcow, Kopenhaga 14 X 1925, Kongelige Danske Ballet - B. Ralov, Monte Carlo 1932, Ballets Russes de Monte Carlo - L. Wójcikowski, Londyn 17 VI 1931, Opera Russe, rekonstrukcja L. Wójcikowskiego, który kreował też rolę tytułową, Mexico City 27 VIII 1942, Ballet Theatre z Nowego Jorku - J. Łazowski, Paryż 7 IV 1948, Opera - M. Renault, Londyn 28 X 1950, London Festival Ballet - A. Dolin, oraz 19 VIII 1958, rekonstrukcja L. Wójcikowskiego, Londyn 26 III 1957, The Royal Ballet - A. Grant, Leningrad 12 V 1961, Teatr Mały - E. Giojew, Nowy Jork 12 III 1970, rekonstrukcja J. Łazowskiego, City Center Joffrey Ballet - E. Verso, Nowy Jork 19 VI 1970, American Ballet Theatre - T. Kivitt, Antwerpia 5 XII 1970, Ballet van Vlaanderen, rekonstrukcja L. Wójcikowskiego - A. Leclair, Oslo 29 IX 1973, Den Norske Ballet - R. Nuriejew.
Inne wersje choreograficzne "Pietruszki" były początkowo bardzo nieliczne, dopiero w latach 60-ych i 70-ych powstały nowe interesujące koncepcje tego baletu. Spośród dawnych i nowszych wystawień "Pietruszki" przypomnimy tu niektóre: Hanower 1925, chor. Y. Georgi - H. Kreutzberg w roli tytułowej, Essen 1930, Folkwang Tanztheater Studio, chor. K. Jooss - R. Alexander, Budapeszt 1933, chor. A. Milloss, wersja powtórzona w 1942 w Operze w Rzymie, w 1947, 1951 i 1971 w mediolańskiej La Scali oraz w 1973 w Operze wiedeńskiej, Moskwa 1964, Teatr Wielki, chor. K. Bojarski - W. Wasiljew, Dusseldorf 1966, Opera, chor. E. Walter, Schwetzinger Festival 14 V 1976, Balet Opery z Hamburga, chor. J. Neumeier, jako "Petrushka-Variationen".
Duże zainteresowanie wzbudziła całkowicie odmienna od oryginału wersja M. Bejarta, sc. R. Bernard i J. Roustan, Bruksela 15 XI 1977, Ballet du XXe siecle: w akcji, złożonej z 3 obrazów, odbywa się najpierw zabawa współczesnej młodzieży na placu, a rej wodzą: Chłopiec (W. Wasiljew), jego Dziewczyna (R. Poolvoerde) i Przyjaciel (B. Pie). Zjawia się Magik, tańczy kolejno w maskach Pietruszki, Baleriny i Maura. Chłopiec wchodzi do budy Magika. W drugim obrazie Chłopiec błądzi w labiryncie luster, nakłada pokazane przez Magika maski, traci stopniowo własną osobowość, wreszcie Magik wypuszcza go z budy. Akcja przenosi się znów w trzecim obrazie na plac. Chłopiec nie odzyskuje już swej osobowości, Dziew­czynę uważa za okrutną lalkę, Przyjaciela za zdrajcę, młodzież za bezduszne kukiełki; jest już całkowicie we władzy Magika. Bejartowską wersję "Pietruszki" przejął Stuttgarter Ballett 6 VII 1982, w obs. R. Cragun, A. Mayet i S. Greenstone.
W Polsce po II wojnie światowej odbyły się trzy premiery "Pietruszki". Pierwszą wg Fokina przygotował na swój jubileusz 40-lecia pracy artystycznej Leon Wójcikowski, sc. I. Konarzewska (wg Benois), Warszawa 8 III 1958, Państwowa Opera, w obs. S. Szymański (Pietruszka), M. Krzyszkowska (Balerina), Z. Kiliński (Maur). Po raz drugi wznowił "Pietruszkę" L. Wójcikowski, sc. A. Majewski, w warszawskim Teatrze Wielkim 18 III 1973, w obs. W. Gruca, E. Jarori i Z. Strzałkowski.
Autorem innej, własnej wersji "Pietruszki" był H. Tomaszewski, sc. A. Majewski, Wrocław 24 VI 1961, Państwowa Opera, w obs. H. Sawicki, K. Kmitto i J. Kozak. Przedstawienie wznowiono w tej samej obsadzie 20 XII 1965 w Miejskim Teatrze Muzycznym w Krakowie.
Źródło: Przewodnik Baletowy Irena Turska, PWM 1997

Ukryj streszczenie