Fontanna Bachczysaraju
Poemat choreograficzny w 4 aktach z prologiem. Libretto: Nikołaj Wołkow (wg poematu Aleksandra Puszkina); muzyka: Boris Asafiew; choreografia: Rostisław Zacharów (Jerzy Gogol wg Zacharowa); scenografia: Walentina Chodasewicz (Juliusz Glatty).
Prapremiera: Leningrad 28 IX 1934, Państwowy Teatr Opery i Baletu.
Premiera polska: Bytom 10 III 1951, Opera Śląska.
Osoby: Maria Potocka, córka Stolnika - Galina Ulanowa (Lucyna Sotomska); Stolnik hr. Potocki, jej ojciec - Władimir Ponomariew (Eugeniusz Koziarski); Wacław, miody szlachcic polski, narzeczony Marii - Konstantin Siergiejew (Władysław Milon); Girej, chan Tatarów krymskich - Michaił Dudko (Karol
Szrom); Zarema, ulubiona żona Gireja - Olga Jordan (Barbara Bittnerówna); Nurali, wódz Tatarów - Andriej Łopuchów (Witold Rudzki); przyjaciółki Marii, goście Stolnika, straż pałacowa, Tatarzy, żony Gireja, niewolnice, branki, straż przyboczna chana, eunuchowie.
Akcja rozgrywa się pod koniec XVIII w. w Polsce i na Krymie.
Prolog (na tle uwertury). Przed grobowcem-fontanną Marii Potockiej w stolicy chanów tatarskich na Krymie, Bachczysaraju, siedzi pogrążony w bolesnej zadumie chan Girej.
Akt I. Park przy pałacu hr. Potockiego. Z okazji rocznicy urodzin Marii we dworze odbywa się bal. Do parku wbiega Maria i jej narzeczony Wacław (walc). Po chwili przechodzi tamtędy straż pałacowa. Ale w krzakach kryją się już tatarscy zwiadowcy, którzy niepostrzeżenie uprowadzają jednego z ludzi Stolnika. Po tym nie zauważonym przez nikogo incydencie z pałacu wychodzi orszak gości (polonez, mazur), tańczą też Maria i Wacław (wariacje), a Stolnik ogłasza zaręczyny córki z młodym szlachcicem. Nagle wpada naczelnik straży pałacowej, przynosząc złowrogą wieść o napadzie Tatarów. Stolnik wzywa mężczyzn do broni. Mimo zaciekłego oporu Polacy ponoszą klęskę. Z płonącego pałacu Wacław wyprowadza Marię, lecz drogę zastępuje im chan Tatarów Girej i młody szlachcic ginie z jego ręki. Girej odsłania twarz Marii; jej piękność oczarowuje go i onieśmiela.
Akt II. Harem w pałacu chanów w Bachczysaraju. Żony Gireja pod strażą eunuchów oczekują powrotu władcy. Wśród nich uprzywilejowaną pozycję zajmuje Gruzinka Zarema, ulubiona żona Gireja, która właśnie przygotowuje się na jego powitanie (taniec Zaremy). A oto już wracają zwycięscy Tatarzy. Zarema jednak dostrzega niepokojącą zmianę w swym władcy. Niepokój jej wzmaga się jeszcze na widok branki Marii, bowiem chan wita nową mieszkankę haremu z niezwykłym szacunkiem. Zarema nie rezygnuje z miłości chana, pragnie ją odzyskać kuszącym tańcem (taniec Zaremy, duet Zaremy i Gireja). Lecz Girej odtrąca ją i oddala się w kierunku komnaty Marii.
Akt III. Komnata Marii w haremie. Odwiedziny Gireja zakłócają spokój pogrążonej w głębokim smutku Marii. Chan, z pokorą ofiarowując jej drogocenne dary, żebrze o odrobinę uczucia. Ale osoba jego budzi w Marii lęk i odrazę (adagio Marii i Gireja). Pokonany jej szlachetnością Girej z rezygnacją opuszcza komnatę. Maria znów pogrąża się we wspomnieniach, w których zjawia się postać Wacława. Wreszcie znużona układa się do snu pod strażą niewolnicy. Wówczas do jej komnaty wkrada się Zarema. Błaga Marię, by nie odbierała jej Gireja (taniec Zaremy). Widok ofiarowanych przez chana klejnotów budzi w Zaremie rozpacz i wściekłość. Tymczasem niewolnica wybiega z komnaty, by sprowadzić Gireja. Chan próbuje obezwładnić rozszalałą Zaremę, która wyrywa się z jego rąk i zadaje Marii śmiertelny cios kindżałem. Girej z przerażeniem patrzy na śmierć Marii. Chce ją natychmiast pomścić śmiercią Zaremy, lecz widząc, jak pełna oddania czeka na cios z jego ręki, każe ją wyprowadzić.
Akt IV. Dziedziniec w pałacu chanów. Na tronie siedzi Girej, pogrążony w ponurej zadumie. Nie ożywia go nawet powrót wojowników ze zwycięskiej wyprawy pod wodzą Nurali ani widok bogatych łupów i pięknych branek (taniec branek). Myśli chana biegną wciąż ku zmarłej Marii. Straż przyboczna wprowadza Zaremę, lecz Girej nie daje oczekiwanego przez wszystkich znaku przebaczenia. Zarema ginie strącona ze skały w przepaść. Dziki taniec wojowników budzi na chwilę Gireja z odrętwienia. Nagle każe przerwać taniec i odprawia wszystkich. Zbliża się do grobowca-fontanny, przed oczami jego zjawia się postać ukochanej Marii.
Fontanna w Bachczysaraju, zwana "fontanną łez", to marmurowy grobowiec, wzniesiony, jak głosi miejscowa legenda, przez chana krymskiego Gireja po śmierci porwanej przez Tatarów i więzionej w haremie Polki magnackiego rodu. Legenda ta stała się tematem poematu A. Puszkina "Do fontanny pałacu w Bachczysaraju". Do tego poematu autor libretta baletowego dodał I akt polski, wyjaśniający okoliczności, w jakich Maria porwana została do haremu, i stanowiący ekspozycję akcji. Pozostałe akty to rozbudowane wątki Puszkinowskiego poematu, przedstawiające myśl przewodnią poety: przeobrażenie dzikiej, prymitywnej duszy pod wpływem szlachetnej miłości. Muzyka, związana ściśle z akcją, ilustruje najdrobniejsze sytuacje i charakteryzuje postacie za pomocą związanych z nimi tematów melodycznych. Asafiew nawiązuje tu do stylu rosyjskiej muzyki romantycznej z okresu Puszkina i Glinki; wprowadza też motywy polskich tańców narodowych i tatarskiego folkloru. Balet zawiera szeroko rozbudowane sceny rodzajowe, różnorodność form tanecznych, klasycznych i charakterystycznych oraz sceny pantomimiczne.
"Fontanna Bachczysaraju" Asafiewa nie jest pierwszą wersją baletową Puszkinowskiego poematu, lecz o dwóch wcześniejszych zachowało się niewiele informacji: pierwszą z nich wystawił w 1854 w Woroneżu G. Wasiljew z E. Andriejanową w roli Marii, drugą - w 1892 w Kijowie pt. "Ofiara zazdrości" - Tomasz Niżyński, ojciec Wacława.
Balet Asafiewa utrzymuje się stale w repertuarze teatrów rosyjskich, wystawiany też był w krajach środkowoeuropejskich, przeważnie w wersji R. Zacharowa lub w wersjach na niej wzorowanych. Notujemy również kilka innych układów choreograficznych, jak np. O. Harmośa w Zagrzebiu w 1946, W. Orlikowskiego w Bazylei w 1965.
W Polsce "Fontannę Bachczysaraju" wystawiły następujące teatry: Wrocław 30 III 1954, Państwowa Opera, chor. Z. Patkowski, sc. S. Jarocki, w obs. K. Kmitto (Maria), M. Mróz (Wacław), H. Najman (Girej) i E. Tomaszewska (Zarema), Poznań 31 XII 1958, Opera im. S. Moniuszki, chor. Z. Patkowski, sc. S. Jarocki, w obs. B. Karczmarewicz, B. Stańczak, W. Milon i S. Pokrzywiriska, Bydgoszcz 17 XI 1959, Studio Operowe, chor. R. Sobiesiak i L. Kowcz, dek. A. Muszyński, kost. B. Kosińska, w obs. L. Rackiewicz, E. Szpotariski, K. Przybylski i N. Modzelewska, Łódź 25 XII 1961, Teatr Nowy, zespół Państwowej Opery, chor. F. Parnell, sc. B. Kamykowski, w obs. M. Łapińska, S. Dziuk, F. Parnell i L. Sotomska, Gdańsk 17 IV 1966, Opera Bałtycka, chor. N. Konius, sc. J.A. Krassowski, w obs. J. Górska, Z. Jasman, J. Wojciechowski i L. Kowalska, Bytom 5 XI 1966, Opera Śląska, chor. Z. Korycki, sc. T. Gryglewski, w obs. J. Szabelska, E. Jakubiak, J. Domagała i I. Wakowska, Wrocław 31 I 1976, Opera, chor. H. Sawicki, sc. I. Konarzewska, w obs. M. Kijak, W. Karst, S. Sitkorairski i B. Starczewska, Łódź 21 II 1981, Teatr Wielki, chor. Z. Korycki, sc. A. Rachel, w obs. E. Wycichowska, K. Wrzosek, K. Knol i L. Kowalska.
W twórczości B. Asafiewa balety zajmują poczesne miejsce; najważniejsze z nich to: "Kamienny Gość" (zob. "Don Juan"), "Jeniec kaukaski", "Panna-chłopka" (zob. balety wg poematów Puszkina - "Miedziany Jeździec"), "Francesco da Rimini" (zob. "Francesca da Rimini") oraz: "Płomień Paryża" balet w 4 aktach, libr. N. Wołkow i W. Dmitriew, chor. W. Wajnonen, sc. W. Dmitriew, Leningrad 7 XI 1932, Teatr im. Kirowa; na tle zdarzeń z okresu rewolucji francuskiej balet przedstawia losy młodej wieśniaczki Jeanne (O. Jordan) i jej brata Jerome (W. Czabukiani), aktorów teatru dworskiego - Mireille (N. Dudinska) i Mistrala (K. Siergiejew) oraz młodej Baskijki Teresy (N. Anisimowa). Balet "Płomień Paryża" wystawił też wkrótce po jego premierze Teatr Wielki w Moskwie 6 VII 1933, w obs. A. Abramowa, A. Jermołajew, M. Siemionowa, W. Czabukiani i N. Kapustina; wszedł on również do repertuaru wielu teatrów w ZSRR, Czechosłowacji i NRD.
"Stracone złudzenia", libr. W. Dmitriew wg powieści H. Balzaka, chor. R. Zacharów, sc. W. Dmitriew, Leningrad 31 XII 1935, Teatr im. Kirowa, w obs. G. Ulanowa (Coralli) i K. Siergiejew (Lucien).
"Partyzanckie dni", libr. W. Wajnonen i W. Dmitriew, chor. W. Wajnonen, sc. W. Dmitriew, Leningrad 10 V 1937, Teatr im. Kirowa; akcja toczy się na północnym Kaukazie, gdzie grupa oficerów białogwardzistów namawia mieszkańców wioski do walki z bolszewikami; w czasie wesela góralki Nastii (N. Anisimowa) z synem bogacza dochodzi do starcia zwolenników i przeciwników rewolucji; Nastia porzuca narzeczonego i ucieka z oddziałem partyzantów. Zakochana w partyzancie Kierimie (W. Czabukiani), towarzyszy mu we wszystkich wyprawach, dostaje się do niewoli białogwardzistów i uczestniczy w zwycięstwie, gdy Armia Czerwona wspólnie z partyzantami pokonuje wroga.
"Wiosenna baśń" , libr. J. Słonimski, chor. F. Łopuchow, sc. S. Wirsaładze, Leningrad 8 I 1947, Teatr im. Kirowa; muzyka tego baletu oparta jest na nie publikowanych utworach P. Czajkowskiego, a treść osnuta na rosyjskiej baśni ludowej o Śnieżynce; w rolach głównych wystąpili: N. Dudinska (Śnieżynka), O. Jordan (Czerwona Dziewczyna) i K. Siergiejew (Dzielny Zuch), B. Szawrow (Dziad Mróz).
Źródło: Przewodnik Baletowy Irena Turska, PWM 1997
Ukryj streszczenie