Bolero
Balet w 1 akcie. Libretto: Ida Rubinstein; muzyka: Maurice Ravel; choreografia: Bronisława Niżyńska (Fryderyk Lebik); scenografia: Alexandre Benois (Tadeusz Gryglewski).
Prapremiera: Paryż 22 XI 1928, Theatre National de l'Opera, zespół Idy Rubinstein.
Premiera polska: Bytom 18 XII 1965, Opera Śląska.
Wykonawcy: Solistka - Ida Rubinstein (Danuta Wąsowicz); Solista - Anatol Wilzak (Jerzy Makarowski) oraz zespół.
Scena przedstawia wnętrze hiszpańskiej oberży.
Pod ścianami siedzą przy stołach wieśniacy. Na środku stoi stół, a na nim samotna tancerka. Dziewczyna powoli zaczyna tańczyć, lecz na razie nikt nie zwraca na nią uwagi. Ruchy jej mają jednak tak sugestywną siłę, że coraz bardziej urzekają patrzących; wreszcie jeden z tancerzy wskakuje na stół i popisuje się przed nią brawurowym tańcem. Coraz więcej mężczyzn ulega narastającemu uporczywie rytmowi muzyki. Szał tańca ogarnia wszystkich, podchodzą do stołu i zataczają wokół niego taneczne kręgi. Na zakończenie mężczyźni porywają tancerkę i podnoszą wysoko w górę.
Bolero to ludowy taniec hiszpański z XVIII w., w tempie umiarkowanym , w takcie 3/4 - tańczony przy akompaniamencie śpiewu i kastanietów. Oparty na tym tańcu balet pt. "Bolero" jest jego sceniczną, rozbudowaną choreograficznie adaptacją, nie posiadającą żadnej treści anegdotycznej. Ruch taneczny i stopniowe zwiększanie ilości osób na scenie oddają narastającą dynamikę muzyki. Utwór ten, który Ravel określił jako "15 minut orkiestry bez muzyki", zbudowany jest na jednym 16-taktowym temacie melodycznym, powtarzanym niezmiennie 18 razy w jednakowej tonacji na tle stałego akompaniamentu ostinato na bębenku baskijskim. Główną rolę odgrywa tu sugestywny rytm akompaniamentu, stopniowe narastanie ilości instrumentów, od sola aż do składu dużej orkiestry symfonicznej, oraz crescendo dynamiczne.
Skomponowany na zamówienie Idy Rubinstein, która w tym czasie organizowała sezony baletowe w Operze Paryskiej, balet "Bolero" wystawiany był następnie w wielu teatrach, w oryginalnej wersji B. Niżyńskiej lub w nowych układach innych choreografów. Niżyńska wznowiła "Bolero" z własnym zespołem w Paryżu w 1932, z nowymi dekoracjami N. Gończarowej, tańcząc z A. Wilzakiem partie solowe.
Następnie opracowała je dla Ballet International w Nowym Jorku w 1944, sc. E. Donati, w obs. V. Essen i A. Iolas, oraz dla Grand Ballet du marąuis de Cuevas, Paryż 1954, Theatre Sarah Bernhardt, w obs. Marjorie Tallchieff i W. Skuratow.
Spośród innych inscenizacji wymienić można wersję M. Fokina dla zespołu I. Rubinstein w Operze Paryskiej, 1934; wersję S. Lifara dla Opery Paryskiej, 1941; A. Millossa dla Opery Rzymskiej, 1944; W. Burmeistra dla Teatru Muzycznego im. Stanisławskiego i Niemirowicza-Danczenki, Moskwa 1964. Do pierwotnej koncepcji Niżyńskiej nawiązał M. Bejart, wystawiając "Bolero" ze swym zespołem Ballet du XX siecle w brukselskim Theatre Royal de la Monnaie 10 I 1961; w swej choreografii, pozbawionej elementów hiszpańskich, Bejart skoncentrował się na crescendo dynamicznym, powierzając prowadzenie tematu melodycznego solistce (D. Sifnios), akompaniament zaś zespołowi męskiemu. Następnie opracował dwie inne wersje: w Bolero II tańczył solista w otoczeniu zespołu żeńskiego, zaś "Bolero III" miało skład wykonawców całkowicie męski. "Bolero" w I wersji wystawiła mediolańska La Scala w 1980 z solistką L. Savignano; wersję I i III Stadtische Oper w Berlinie 16 I 1977, z sol. H. Schwaarz i J. Donn, wersję III Opera w Monachium 28 XI 1982, sol. I. Michaud.
W Polsce widzieliśmy "Bolero" w październiku 1964, w wykonaniu Baletu Państwowej Opery z Bukaresztu, w chor. T. Urseanu; odbyło się też kilka dalszych polskich premier "Bolera": Warszawa 11 III 1971, Teatr Wielki, chor. W. Borkowski, sc. A. Majewski, w obs. M. Krzyszkowska, R. Kerson, P. Nardelli, Z. Sidło, A. Ziemski, M. Almert, S. Iskra; pokazane na występach w Berlinie w październiku 1971 Wrocław 28 III 1971, Opera, chor. M. Kopiński, sc. T. Gryglewski, w obs. B. Gośliriska i W. Karst; Poznań 23 XI 1978, Opera, chor. S. Tóth, sc. W. Wigura, solistka B. Gołaska.
Oprócz przeznaczonych do wykonania scenicznego utworów Ravela "Dafnis i Chloe" oraz "La Valse" inscenizowano również inne jego kompozycje, np.: "Pawana na śmierć Infantki" ("Pavane pour une Infante defunte") jako balet "Pawana": chor. K. Jooss, sc. S. Leeder, Essen 1929, Folkwang Tanztheater Studio; chor. C. Drzewiecki, sc. Z. Wierchowicz, początkowo jako wstawka w operze Ravela "Dziecko i czary" (wystawionej w Operze Poznańskiej 31 XII 1968), wyodrębniona następnie jako osobny balet, z A. Deręgowską w roli Infantki.
Suita dziecięca "Moja matka gęś" ("Ma Mere l'Oye"), chor. T. Bolender, Nowy Jork 1943, American Concert Ballet; wznowienie dla New York City Ballet w 1948.
Fragment z tej suity (zatytułowany "Les Entretiens de la Belle et de la Bete") użyty został przez J. Cranko do baletu "Piękna i Bestia" ("Beauty and the Beast"), sc. M. Kaye, Londyn 20 XII 1949, Sadler's Wells Theatre Ballet; jest to pas de deux Pięknej Dziewczyny (P. Miller), zakochanej w zwierzęciu-potworze, w które zaklęty został Młody Książę (D. Poole).
"Habanera", chor. G. Herrera, Hawana 21 III 1980, Ballet Nacional de Cuba, w obs. L. Araujo i J. Zamorano.
Fragmenty "Rapsodii hiszpańskiej" i "La Valse" oraz fragmenty suity "Iberia" C. Debussy'ego złożyły się w opr. J. Dubrowińskiego na tło muzyczne baletu "Fragmenty z życia artysty", libr. i chor. G. Klauzner, sc. A. Rachel, Gdańsk 17 I 1981, Opera Bałtycka, w obs. A. Bujak (Artysta), A.M. Stasiewicz (Artysta uczeń), M. Lebida (Dziewczyna).
Źródło: Przewodnik Baletowy Irena Turska, PWM 1997
Ukryj streszczenie
