Opera w 3 aktach; libretto: Aleksander Bandrowski, wg Stanisława Wyspiańskiego.
Prapremiera: Lwów 11 II 1909.
Osoby: król Bolesław Śmiały - tenor; Wielisława, jego żona - mezzosopran; Dobrogniewa, jego matka - alt; Bożydar - bas; Dobromir - tenor; Władybój - bas; Krysta - sopran; Stosław, podkomorzy - tenor; Strażnik - bas; Mieszko, syn Bolesława - rola niema; biskup Stańko ze Szczepanowa - bas; rycerze, władycy, giermkowie, drużyna zbrojna, straż.
Akcja rozgrywa się w Krakowie na Wawelu w 1078 r.
Akt I. Kochanka królewska - Krysta, oczekuje powrotu Bolesława z łowów (aria "Chmurny pojechał pan mój"). Król wraca z drużyną, lecz oblicze jego jest posępne; ostre słowa kieruje przeciw możnowładcom i kmieciom zalegającym z należną daniną oraz przeciw duchowieństwu, które opiera się jego władzy (monolog "Złożona dań u moich stóp"), Krysta błaga króla, aby darował życie jej uwięzionemu mężowi. Bolesław reaguje na to wybuchem wściekłego gniewu, po pewnym jednak czasie opanowuje się i obiecuje spełnić prośbę, jeżeli Krysta śpiewem ukoi jego duszę (pieśń Krysty "Leć, pieśni, leć").
Podkomorzy zapowiada odwiedziny biskupa Stanka. Dostojnik kościelny opowiada królowi o nieszczęściach gnębiących kraj i o rosnącym niezadowoleniu wśród ludu, w surowych słowach gromiąc go za okrucieństwo i swawolę. Domaga się biskup oddalenia Krysty, wypuszczenia na wolność jej męża, Mścisława, i wynagrodzenia uczynionych krzywd oraz nakazuje królowi odbyć surową pokutę. Jednak Bolesław nie chce uznać nad sobą żadnej władzy. W dramatycznej scenie stawia czoło biskupowi i grożąc śmiercią, oddala go z komnaty.
Akt II. Szalejąca nad światem burza jest obrazem uczuć targających sercem Bolesława po zabójstwie biskupa. Naród się buntuje, odstąpili króla prawie wszyscy, nawet najbliższa rodzina i ukochana Krysta. Pozostało przy nim tylko grono wiernych rycerzy, którzy na próżno starają się uspokoić swego władcę. Wreszcie Bolesław kładzie się na spoczynek, ale i we śnie dręczą go zmory i widziadła. Do komnaty wchodzi stara matka Bolesława, jego żona i syn. Oznajmiają mu, że został wyklęty przez Kościół i namawiają go do ukorzenia się i pokuty.
Akt III. Król snuje plan przywrócenia spokoju i porządku w kraju z pomocą prostego ludu, z którego zamierza utworzyć "nowe rycerstwo". Zbliża się do wrót kościoła, wierząc, że Bóg sprawiedliwie osądzi jego zamierzenia - i w tym momencie na drzwiach dostrzega pergamin obwieszczający wszystkim o rzuconej nań klątwie. W porywie dzikiej pasji zdziera i depcze ów biskupi wyrok. Z oddali dobiega śpiew ludu odprowadzającego ciało biskupa na miejsce wiecznego spoczynku. Na zamkowy dziedziniec wpada tłum buntowników, pragnących zamordować Bolesława. Lecz król w tym momencie znów staje na wyżynach dostojeństwa i majestatu. Jego wyniosła postawa i siła spojrzenia powstrzymuje uniesione miecze i włócznie - a kiedy zgromiwszy niebacznych na los ojczyzny wichrzycieli, oznajmia swą wolę opuszczenia kraju, lud kornie błaga go, by pozostał. Jednak prośby te pozostają daremne.
Znaczną część partytury "Bolesława Śmiałego" stworzył Różycki w czasie studiów w Berlinie, jedynie III akt powstał we Lwowie. W tej pierwszej, młodzieńczej jeszcze operze widoczne są znaczne wpływy Wagnera i Ryszarda Straussa (co zresztą w owej epoce było zjawiskiem dość powszechnym); styl melodyki Różyckiego nie jest jeszcze w całej pełni wykrystalizowany, także i konstrukcja utworu wykazuje pewne wady, wynikające zresztą w dużej mierze z niedostatków libretta. Niemniej jednak na tle ówczesnej polskiej twórczości operowej był "Bolesław Śmiały" dziełem wybitnym i w znacznym stopniu nowatorskim) został też bardzo pochlebnie oceniony przez krytyków (m. in. przez Z. Jachimeckiego i A. Chybińskiego). Charakterystyczne cechy tej opery to monumentalizm, samodzielność potężnie rozbudowanej partii orkiestrowej (scena burzy), wprowadzenie zasady motywów przewodnich oraz wielka siła dramatycznego napięcia poszczególnych scen (scena między królem a biskupem w I akcie, początek II aktu, scena u wrót kościoła). Trzeba też podkreślić, że "Bolesław Śmiały" jest od czasów Elsnera i Kurpińskiego pierwszą polską operą historyczną. Wystawienie go przez Operę Śląską podczas I Festiwalu Oper i Baletów Polskich w Poznaniu (1962) uwieńczone zostało pięknym sukcesem.
Źródło: Przewodnik Operowy Józef Kański, PWM 1997
Ukryj streszczenie
