Przedstawienia

Tragedię Jana Kochanowskiego Odprawa posłów greckich zaprezentowano publicznie po raz pierwszy w trakcie uroczystości weselnych ówczesnego podkanclerzego wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego i księżniczki Krystyny Radziwiłłówny w Jazdowie pod Warszawą (obecnie Ujazdów – południowo-wschodnia część Śródmieścia Warszawy). Małżeństwo zostało zawarte 27 grudnia 1577, a 8 stycznia kolejnego roku, w ramach tzw. przenosin wieńczących kilkudniowe uroczystości weselne, panna młoda przybyła z Białej do Warszawy w asyście swoich braci. Wystawiając Odprawę posłów greckich podkanclerzy z jednej strony liczył na efekt artystyczny, służący budowaniu jego prestiżu, z drugiej zaś – jako zwolennik rozprawienia się z atakującymi Inflanty Rosjanami – na to, że wystawienie tragedii zapali do walki gromadzących się na sejm walny parlamentarzystów (początek obrad planowano na 14 stycznia 1578).

Z autorem tragedii łączyły Zamoyskiego zażyłe stosunki. Obydwaj studiowali we Włoszech, obydwaj też fascynowali się kulturą renesansu. Także ze względu na swoją pozycję w państwie podkanclerzy, mimo oporów poety, zdołał go namówić, aby pozwolił na wystawienie swojej sztuki, będącej pierwszą napisaną po polsku tragedią. Rękopis przed Bożym Narodzeniem przywiózł z Czarnolasu do Warszawy działający w imieniu Zamoyskiego niejaki Bulmiński. Przygotowania do spektaklu trwały więc nader krótko. Wykonawcy mogli zacząć naukę tekstu dopiero po świętach.

Inscenizacją zajął się Wojciech Oczko, doktor filozofii i medycyny, nadworny lekarz króla Stefana Batorego, autor pierwszych rozpraw medycznych w języku polskim. W czasie zagranicznych studiów miał zapewne okazję zapoznać się z przedstawieniami włoskimi. Wykonawcami (także ról żeńskich) byli „młodzieńcy z najszlachetniejszych rodów” [Heidenstein 1861, s. 41]. Wśród nich najprawdopodobniej znalazł się Zbigniew Ossoliński, który pisał w swym pamiętniku: „panu Zamoyskiemu pomagałem maszkar i trojańskiej odprawy na przenosinach żony jego Radziwiłłównej” [Pamiętnik 1879, s. 2]. Biorąc pod uwagę ówczesny sposób inscenizowania tragedii, jak również fakt, że wykonawcy byli amatorami, możemy zakładać, że aktorzy skupili się przede wszystkim na recytacji tekstu.

Przedstawienie zorganizowano w należącym do Anny Jagiellonki dworze, wybudowanym jeszcze na polecenie królowej Bony na północ od wzniesionego później Zamku Ujazdowskiego. W głównym korpusie tego gmachu znajdowało się obszerne pomieszczenie, w którym można było odegrać spektakl. Przedstawienie musiało odbyć się raczej po zmierzchu. Poprzedziły go bowiem uroczystości ślubne przyrodniej siostry Zamoyskiego, Elżbiety, która wyszła za mąż za Stanisława Włodka, potem przejazd dostojnych gości do Jazdowa i zapewne biesiada.

Widzami spektaklu byli przedstawiciele elit Rzeczypospolitej, którzy zbierając się na obrady sejmowe, wzięli udział także w uroczystościach weselnych. Znalazła się wśród nich para królewska, czyli Stefan Batory i Anna Jagiellonka. Obok dygnitarzy i przedstawicieli szlachty okazję do podziwiania widowiska miała zapewne dworska służba. Nie wiadomo, czy na spektakl dotarł z Czarnolasu Jan Kochanowski, który w grudniu wspominał w liście do Zamoyskiego o kłopotach ze zdrowiem.

Niewiele wiadomo też o plastycznej oprawie widowiska. Z zachowanego rachunku wynika, że 6 stycznia Oczce wypłacono 151 złotych na „budowanie, na malowanie etc. do traediej, które wydał” [Wyciąg]. W jazdowskim dworze musiano zatem skonstruować prowizoryczną scenę oraz dekoracje. Nie mamy pewności, czy nawiązywano wówczas do wzorców stworzonych przez Sebastiana Serlia (perspektywiczne dekoracje komponowane z malowanych, przenośnych konstrukcji), czy też przez Andreę Palladia (frons scaenae). Z przywołanego rachunku wynika, że ściany pomieszczeń zostały obite (być może ozdobiono je tapiseriami), ławy wyścielono suknem, wykonano też jakieś złocenia.

Po odegraniu Odprawy posłów greckich, w której sytuacja zagrożonej Rzeczypospolitej została porównana do starożytnej Troi, lutnista Krzysztof Klabon odśpiewał łaciński utwór Kochanowskiego Orphaeus Sarmaticus (Orfeusz Sarmacki). Ów swoisty epilog do tragedii pozwalał wpisać przedstawienie w aktualną sytuację polityczną. Zachęta do walki, skierowana ze sceny do obecnych na premierze mężów stanu, przyniosła pożądane skutki. 20 stycznia rozpoczął wreszcie obrady sejm walny, który podjął decyzję w sprawie działań zbrojnych przeciwko Rosji.

W tym samym 1578 roku dramat Kochanowskiego wraz z Orfeuszem Sarmackim ukazał się drukiem. Wydanie to zawdzięczamy wędrownej filii krakowskiej oficyny Mikołaja Szarfenbergera (filię tę prowadził Walenty Łapka).

Spektakl zorganizowany z inicjatywy Jana Zamoyskiego dał początek kolejnym inicjatywom teatralnym, które z czasem doprowadziły do powstania teatrów magnackich.

Bibliografia

• Wyciąg z rejestru wydatków nawesele podkanclerzego Jana Zamoyskiego z Krystyną Radziwiłłówną, z grudnia 1577 r. i stycznia 1578 r., Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Zamoyskich, sygn. 2758;
• Backvis Claude: Szkice o kulturze staropolskiej, Warszawa 1975;
• Głombiowska Zofia: Jan Kochanowski „Odprawa posłów greckich”, [w:] Dramat polski. Interpretacje. Część 1: Od wieku XVI do Młodej Polski, pod red. Jana Ciechowicza i Zbigniewa Majchrowskiego, wstęp i posłowie Dobrochny Ratajczakowej, cz. 1: Od wieku XVI do Młodej Polski, Gdańsk 2001;
• Heidenstein Reinhold: Vitae Joannis Zamoyscii libri tres, [w:] Collectanea vitam resque gest as Joannis Zamoyscii magni kancelarii et summi ducis Reipublicae Polonae illustranda, edidit A. T. Działyński, Posnaniae 1861 [wersja cyfrowa];
• Kowalczyk Jerzy: Sławne teatrum na weselu podkanclerzego Jana Zamoyskiego. Premiera „Odprawy posłów greckich” (1578), „Pamiętnik Teatralny” 1964, z. 3;
• Lewański Julian: Dramat i teatr średniowiecza i renesansu w Polsce, Warszawa 1981 [wersja cyfrowa];
• Pamiętnik Zbigniewa Ossolińskiego wojewody sandomierskiego, wydał W. Kętrzyński, Lwów 1879 [wersja cyfrowa];
• Ulewicz Tadeusz: Wstęp do: Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich, Wrocław 1974;
• Witczak Tadeusz: O „Odprawie posłów greckich”, „Pamiętnik Teatralny” 1978 z. 3.
  
   
• Pierwodruk z 1578 w wersji cyfrowej;
• Tekst Odprawy posłów greckich dostępny w wersji cyfrowej w serwisie Wolne Lektury.

Patryk Kencki (2018)