Józef Benda
BENDA Józef Szymon (25 III 1872 Kraków - działał do 1876), aktor, dyr. teatru. Był synem kupca Szymona B. i Józefy z Miselów, bratem -> Feliksa B., -> Szymona B., przyrodnim bratem - Heleny Modrzejewskiej i Józefy Tomaszewiczowej, mężem Rozalii z Goltzów Czupczyńskiej, potem - Marianny B. Debiutował w 1853 w Stanisławowie w zespole T. Borkowskiego, w którym pozostawał stale do ok. 1856. W 1858 występował zapewne w Żytomierzu w zespole J.I. Kraszewskiego i A. Miłaszewskiego, w sez. 1858/59 w Kijowie u T. Borkowskiego, w 1869 w Kamieńcu Podolskim u J. Piekarskiego, w 1860 w Płocku u A. Ładnowskiego, w 1862-63 w zespole L. Ortyńskiego, w sez. 1863/64 w t. krak. (z częścią zespołu wyjechał zapewne do Lwowa). Jesienią 1864 należał do zespołu G. Zimajera w Czerniowcach i brał udział w przedstawieniach pol. i niemieckich. Od stycznia do lipca 1865 wraz z bratem Feliksem B. kierował zespołem występującym w Tarnopolu (styczeń-luty), Złoczowie, Brzeżanach (od 1 VI), Przemyślu (od 3 VII). Następnie wrócił do t. w Czerniowcach. W 1866 z własnym zespołem występował w Stanisławowie (do kwietnia 1866), Jarosławiu, Przeworsku, Jaśle. W 1867 połączył swój zespół z zespołem K. Łobojki i dawał przedstawienia w Jarosławiu (maj-czerwiec, tu wystąpiła gościnnie 14 V 1867 H. Modrzejewska), Jaśle (od 25 VI), Krynicy (sierpień-wrzesień) i Rzeszowie. Po rozwiązaniu zespołu występował jesienią 1867 u M. Stengla w Tarnowie, w marcu i kwietniu 1868 wystąpił kilkakrotnie w t. krakowskim. W 1868-70 należał do zespołu A. Raszewskiego. W 1870 występował gościnnie w Łodzi i w t. krak. (maj, czerwiec). W sierpniu tego roku wraz z D. Eiblem przejął od D. Feliksiewicza kierownictwo zespołu występującego w Częstochowie. W maju i czerwcu 1871 znów prowadził teatr w Częstochowie. W 1872 występował w Kaliszu w zespole A. Carmantranda oraz w warsz. t. ogr. Eldorado i Cassino, w sez. 1872/73 w t. pozn., w 1873-75 w zespole J. Grabińskiego, m.in. w Lublinie i warsz. t. ogr. Tivoli, w 1876 w warsz. t. ogr. Antokol i Pod Lipką (dyr. P. Ratajewicz).
Szczupły, obdarzony dobrymi warunkami scen., grał najczęściej role charakterystyczne, jak np. Major ("Damy i huzary"), Geldhab ("Pan Geldhab"), Dziszewski ("Radcy pana radcy"), Horodniczy ("Rewizor"), grał też Wojewodę ("Mazepa"), Franciszka Moora ("Zbójcy"). Na prowincji cieszył się dużym powodzeniem. Pracę utrudniał mu krótki wzrok. Jako dyrektor borykał się z trudnościami finansowymi i kilkakrotnie bankrutował.
Bibl.: Dąbrowski: Teatr w Lublinie; Estreicher; Teatra; Filler: Melpomena; Got: Teatr Koźmiana; Modrzejewska, Chłapowski: Korespondencja (il.); Wspomnienia aktorów (E. Webersfeld); Dz. lit. 1865 nr 50; Dz. lwow. 1867 nr 138; Gaz. nar. 1865 nr 41, 150; Kur. codz. 1871 nr 135; Pam. teatr. 1959 z. 1 s. 514-516 (J. Got); Ruś 1911 nr 1 (A. Prusiewicz); Scena i Sztuka 1908 nr 51 (E. Webersfeld).
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1765-1965, PWN Warszawa 1973
